વૈશાખઃ ૨૪૮૪ ઃ ૧૭ઃ
(૯૬) પ્રશ્નઃ– શિષ્યના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં આચાર્યદેવ કઈ ગાથા કહે છે?
ઉત્તરઃ– શિષ્યના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં આચાર્યદેવ કહે છે કે–
“પરિણામ કર્મતણું અને
નોકર્મનું પરિણામ જે
તે નવ કરે, જે માત્ર જાણે,
તે જ આત્મા જ્ઞાની છે. ૭પ
જે આત્મા કર્મ–નોકર્મના પરિણામને ખરેખર કરતો નથી, વિકારમાં તન્મય થતો નથી, પણ વિકારથી
ભિન્ન પોતાના આત્માને જાણીને જ્ઞાનસ્વરૂપ થાય છે–તે જ્ઞાની છે.
(૯૭) પ્રશ્નઃ– આત્માનો સ્વભાવ કેવો છે?
ઉત્તરઃ– આત્માનો સ્વભાવ પરિપૂર્ણ જ્ઞાન ને આનંદથી ભરેલો છે; વિકાર તે તેનો સ્વભાવ નથી. મોહથી જ
વિકારનું કર્તાપણું પ્રતિભાસે છે.
(૯૮) પ્રશ્નઃ– મોહ શું છે?
ઉત્તરઃ– જ્ઞાન–આનંદસ્વરૂપ આત્માને ભૂલીને, ‘વિકાર તે જ હું,’ એવી માન્યતા તે મોહ છે; અથવા સ્વરૂપમાં
અસાવધાની ને વિકારમાં જ સાવધાની તે મોહ છે. સ્વરૂપનો ઉત્સાહ છોડીને પરપદાર્થ તરફનો ઉત્સાહ તે
મોહ છે.
(૯૯) પ્રશ્નઃ– રાગ–દ્વેષ–મોહ તે કોનાં પરિણામ છે?
ઉત્તરઃ– રાગ–દ્વેષ–મોહ તે જીવની પર્યાયમાં થાય છે તે અપેક્ષાએ તો જીવનાં વિકારી પરિણામ છે.
(૧૦૦) પ્રશ્નઃ– તે જીવનાં પરિણામ હોવા છતાં, નિશ્ચયથી તેને કર્મનાં પરિણામ કેમ કહ્યા છે?
ઉત્તરઃ–
જીવના સ્વભાવમાં રાગ–દ્વેષ–મોહ નથી, તે રાગ–દ્વેષ–મોહરૂપે પરિણમવાનો જીવનો સ્વભાવ નથી;
જીવના સ્વભાવ સાથે તે રાગ–દ્વેષ–મોહની એકતા નથી, તેથી સ્વભાવદ્રષ્ટિની અપેક્ષાએ તે જીવનાં
પરિણામ નથી,–માટે તેને કર્મનાં પરિણામ કહ્યાં છે.
(૧૦૧) પ્રશ્નઃ– એ રીતે વિકારને કર્મનાં પરિણામ કહેવાનું શું પ્રયોજન છે?
ઉત્તરઃ– તે વિકારથી ભેદજ્ઞાન કરાવીને જીવના શુદ્ધસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરાવવાનું પ્રયોજન છે. તે શુદ્ધસ્વભાવના
અવલંબનમાં વિકારની ઉત્પત્તિ થતી નથી.
(૧૦૨) પ્રશ્નઃ–જીવને અને રાગાદિ વિકારને પરમાર્થે કર્તાકર્મપણું છે કે નથી?
ઉત્તરઃ– ના; પરમાર્થે જીવને અને રાગાદિ વિકારને કર્તાકર્મપણું નથી.
(૧૦૩) પ્રશ્નઃ– જીવને રાગાદિ સાથે કર્તાકર્મપણું કેમ નથી?
ઉત્તરઃ– કેમકે જીવના સ્વભાવને અને રાગાદિને વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું નથી; વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણા વગર કર્તાકર્મપણું
હોતું નથી.
(૧૦૪) પ્રશ્નઃ– વ્યાપ્ય–વ્યાપકભાવનું દ્દષ્ટાંત શું છે?
ઉત્તરઃ– જેમ કે ઘડો અને માટી, તેમને વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું છે; તેમાં ઘડો તે વ્યાપ્ય છે ને માટી વ્યાપક છે, તેથી
તેમને તો કર્તાકર્મપણું છે.–માટી કર્તા છે ને ઘડો તેનું કાર્ય છે, પરંતુ ઘડો અને માટીની માફક વિકારને
અને આત્મસ્વભાવને વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું નથી. આત્મા વ્યાપક થઈને વિકારમાં વ્યાપતો નથી–તેમાં
તન્મય થતો નથી; માટે આત્માને વિકાર સાથે કર્તાકર્મપણું ખરેખર નથી.
(૧૦પ) પ્રશ્નઃ– તો આત્માને કોની સાથે કર્તાકર્મપણું છે?
ઉત્તરઃ– આત્માને પોતાના જ્ઞાનપરિણામ સાથે જ કર્તાકર્મપણું છે; કેમકે તેની સાથે જ તેને વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું છે.
(૧૦૬) પ્રશ્નઃ– વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું ક્યાં હોય, ને ક્યાં ન હોય?
ઉત્તરઃ– વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું તત્સ્વરૂપમાં જ હોય, અતત્–સ્વરૂપમાં ન હોય; અર્થાત્ જે જેનું સ્વરૂપ હોય તેમાં જ
તે વ્યાપક હોય, અને જે જેનું સ્વરૂપ ન હોય તેમાં તે વ્યાપક ન હોય. તથા જ્યાં વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું હોય
ત્યાં જ કર્તાકર્મપણું હોય.
(૧૦૭) પ્રશ્નઃ– કુંભાર ઘડાનો કર્તા છે કે નથી?
ઉત્તરઃ– ના; ખરેખર કુંભાર ઘડાનો કર્તા નથી.