ઃ ૧૮ઃ આત્મધર્મઃ ૧૭૬
પરિણામ નથી પણ માટીનું પરિણામ છે, તેથી ઘડો તે માટીનું કર્મ છે.
(૧૪૪) પ્રશ્નઃ– ‘ક્રિયા’ શું છે?
ઉત્તરઃ– કર્તાની
જે પરિણતિ તે ક્રિયા છે. પરિણતિ એટલે પરિણામનો પલટો, તે ક્રિયા છે. તે પણ કર્તાથી ભિન્ન
હોતી નથી. કુંભારની ક્રિયા કુંભારમાં છે, માટીમાં નથી.
ના; કર્તા, કર્મ અને ક્રિયા એ ત્રણે વસ્તુપણે ભિન્ન નથી, એક જ વસ્તુમાં હોય છે. કર્તા એક વસ્તુ અને
તેનું કાર્ય બીજી વસ્તુમાં–એમ કદી બનતું નથી. તેમજ બે દ્રવ્યો ભેગાં થઈને એક કાર્ય કરતા નથી, અને
એક દ્રવ્ય બે કાર્યને કરતું નથી. જેમકે–
કર્તા કુંભાર અને તેનું કાર્ય માટીમાં–એમ બનતું નથી; તેમજ કુંભાર અને માટી એ બંને ભેગાં
(એકમેક) થઈને ઘડારૂપ કાર્યને કરે–એમ પણ નથી; અને એક કુંભાર કર્તા થઈને પોતાની ઇચ્છાને
તેમજ ઘડાને–એમ બે કાર્યને કરે એમ પણ બનતું નથી.
(૧૪૬) પ્રશ્નઃ– બે માણસો ભેગા થઈને એક મોટો પત્થર ઊપાડે છે–ત્યાં તે બંનેએ ભેગા થઈને એક કાર્ય ઊપજાવ્યું કે
નહિ?
ઉત્તરઃ– ના; બંને માણસોનું કાર્ય (ઇચ્છા તથા બળ) પોતપોતાનામાં જ છે, ને પત્થર ઊંચો થવાનું કાર્ય
પત્થરમાં થયું છે. બે માણસો અને પત્થર ત્રણેનું કાર્ય ભિન્ન ભિન્ન છે.
(૧૪૭) પ્રશ્નઃ– આત્મા અને જડ કર્મ એ બંનેએ ભેગાં થઈને વિકાર કર્યો કે નહિ?
ઉત્તરઃ– ના;
વિકારનો કર્તા તે આત્મા એકલો જ છે, ને જડકર્મનું કાર્ય તે કર્મમાં જ છે, આત્મા અને જડકર્મ
બંનેનું ભિન્ન ભિન્ન પરિણમન છે; બંને એક થઈને કદી પરિણમતા નથી; માટે રાગાદિ ભાવકર્મનો
કર્તા આત્મા જ છે– એમ સમજવું.
આમ સમજવાથી જડ–ચેતનનું ભેદજ્ઞાન થાય છે. ભેદજ્ઞાન થતાં જ પર સાથેના કર્તાકર્મપણાની
બુદ્ધિરૂપ અજ્ઞાનનો નાશ થઈ જાય છે; અજ્ઞાનનો નાશ થતાં મિથ્યાત્વાદિનું બંધન થતું નથી, એટલે
અલ્પકાળમાં મોક્ષ થાય છે. આ રીતે અનુભવમાં ઝૂલતા સંતોએ ભેદજ્ઞાન કરાવ્યું છે.
સંતોને જંગલમાં આત્માના અનુભવમાં ઝૂલતાં એવી ઊર્મિ આવી કે અહો! આત્માનો આવો
જ્ઞાનસ્વભાવ જગતના જીવો સમજે...તો તેમનું અજ્ઞાન ટળે. અહો! આવો ભગવાન આત્મા પરથી
અત્યંત જુદો, તેને એક વાર પણ જો પરમાર્થદ્રષ્ટિથી ગ્રહણ કરે તો જીવને અજ્ઞાનનો એવો નાશ થાય કે
તે જ્ઞાનઘન આત્માને ફરીને બંધન ન થાય, માટે હે ભવ્ય જીવો! આત્માને પરના કર્તૃત્વથી રહિત
જ્ઞાયકસ્વભાવપણે જ દેખો,–એવો સંતોનો ઉપદેશ છે.
–‘હવે અમારું દિલ બીજે ક્યાંય લાગતું નથી’
નિયમસારના ૧૩૦મા કલશમાં શ્રી પદ્મપ્રભ
મુનિરાજ કહે છેઃ
જેમ અમૃત ભોજના સ્વાદને જાણીને દેવોનું દિલ
અન્ય ભોજનમાં લાગતું નથી, તેમ જ્ઞાનાત્મક સૌખ્યને
જાણીને અમારું દિલ તે સૌખ્યના નિધાન ચૈતન્યમાત્ર –
ચિંતામણિ સિવાય બીજે ક્યાંય લાગતું નથી.