ઃ ૪ઃ આત્મધર્મઃ ૧૭૬
સંસાર પરિભ્રમણનું કારણ અજ્ઞાન
અને
તે અજ્ઞાનના નાશનો ઉપાય
વાંકાનેર શહેરમાં ચૈત્ર સુદ ૧૨ના રોજ પૂ. ગુરુદેવના પ્રવચનમાંથી
દેહમાં રહેલ આત્મા, અનાદિઅનંત સત્, ચૈતન્યતત્ત્વ છે; તેનો અંર્તસ્વભાવ સર્વજ્ઞપરમાત્મા જેવો પરિપૂર્ણ છે;
જેમને સર્વજ્ઞતા પ્રગટી ગઈ છે એવા પરમાત્માની વાણી તે શાસ્ત્ર છે. તેમાં ચૈતન્યનું જે સ્વરૂપ કહ્યું છે તેની સમજણ
વગર અજ્ઞાનભાવથી જીવ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી રહ્યો છે; અજ્ઞાનથી ચોરાસીના અવતારમાં પરિભ્રમણ કરતો જીવ
જે અનંત દુઃખ પામી રહ્યો છે તે અજ્ઞાન આત્મસ્વરૂપની સમજણથી જ ટળે છે. ‘આત્મસિદ્ધિ’ ની પહેલી જ ગાથામાં
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે કે–
જે સ્વરૂપ સમજ્યા વિના પામ્યો દુઃખ અનંત;
સમજાવ્યું તે પદ નમું શ્રી સદ્ગુરુ ભગવંત.
અહીં પણ સમયસારની ૯૭ મી ગાથામાં ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવ–જેઓ વનમાં વસનારા દિગંબર સંત હતા
તેઓ–અજ્ઞાનના નાશની રીત બતાવે છે. પ્રથમ તો ચૈતન્યથી વિરૂદ્ધ ભાવ તે વિકાર છે, તેમાં એકમેકબુદ્ધિથી જે
કર્તાકર્મપણું માને છે તે અજ્ઞાન છે, ને તે પરિભ્રમણનું કારણ છે; વિકારથી ભિન્ન ચૈતન્યનું ભાન થતાં, વિકાર સાથેની
કર્તાકર્મની બુદ્ધિનો નાશ થાય છે;–આવું સમ્યક્ભાન તે જ અજ્ઞાનના નાશનો ઉપાય છે.
આત્મા પોતામાં અને પરમાં એકપણાની જે મિથ્યાબુદ્ધિ કરે છે તે અજ્ઞાન છે અને તે જ વિકારના કર્તાપણાનું
મૂળ છે;–આમ જે જીવ સમજે છે તેને સમસ્ત પરભાવો સાથેની એકતાબુદ્ધિ છૂટી જાય છે.–આ જ અજ્ઞાનના નાશની
રીત છે, ને આ જ ભવભ્રમણના દુઃખથી છૂટવાનો ઉપાય છે.
ભાઈ, આવો મનુષ્ય અવતાર પામીને આ જ કરવા જેવું છે. જો આ મનુષ્ય અવતાર પામીને પણ
ચૈતન્યતત્ત્વની સમજણ ન કરી તો બધું થોથાં છે; કદાચ પુણ્ય બાંધે તો પણ તેથી ચૈતન્યને શાંતિનો કાંઈ લાભ નથી;
અજ્ઞાનભાવે કદાચ પુણ્ય બાંધે તોપણ તેથી ધર્મમાં કાંઈ આગળ વધાતું નથી. પુણ્યમાં અને તેના ફળમાં જેને આત્મબુદ્ધિ
છે તે જીવ વિકાર વગરના ચૈતન્યસ્વભાવનો ‘આત્મભાવ’ પ્રગટ કરતો નથી, પણ વિકારભાવ જ પ્રગટ કરે છે;–
આવી વિકારની કર્તૃત્વબુદ્ધિ તે અજ્ઞાન છે–એમ જે જાણે છે તે જીવ તેવી કર્તૃત્વબુદ્ધિને છોડી દે છે–એટલે કે અજ્ઞાનનો
તેને નાશ થઈ જાય છે.–આ જ અજ્ઞાનના નાશની રીત છે.
આત્માના સ્વભાવને ભૂલીને જે વિકારનો કર્તા થાય છે ને તેના ફળમાં (–સ્વર્ગાદિમાં) આશ્ચર્ય પામે છે તેને
આચાર્યદેવ કહે છે કેઃ અરે મૂરખ! એવા ભાવો તો