દ્વિતીય શ્રાવણઃ ૨૪૮૪ ઃ પઃ
(અષાઢ સુદ બીજના પ્રવચનમાંથી)
દ્રવ્ય સત્ છે, તે પોતાના ગુણ-પર્યાયોથી અભેદ છે, એટલે ગુણો સાથે નિત્ય
ટકીને નવી નવી પર્યાયરૂપે પોતે સ્વયં પરિણમે છે. આવા દ્રવ્યનું સ્વરૂપ-ચતુષ્ટયથી
(પોતાના દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી ને ભાવથી) સત્પણું છે ને પર ચતુષ્ટયથી
અસત્પણું છે.-સર્વજ્ઞ ભગવાને જોયેલો આવો વસ્તુસ્વભાવ છે.
સર્વજ્ઞ ભગવાને રાગ અને વિકલ્પથી પાર થઈને અતીન્દ્રિય જ્ઞાનવડે જગતના
પદાર્થોનું આવું સ્વરૂપ જાણ્યું, ને પછી રાગ અને વિકલ્પ વગર વાણીથી વીતરાગપણે
તે કહેવાયું; તે તત્ત્વોને રાગ અને વિકલ્પથી પાર એવા ભાવશ્રુતજ્ઞાનવડે જાણતાં
સમ્યગ્જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ થાય છે. આ રીતે સમ્યગ્જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ કરાવવા અર્થે આ
શાસ્ત્રનો ઉપદેશ છે.
જે ‘સત્’ છે તે જ પરપણે ‘અસત્’ છે, પણ સત્નો સર્વથા નાશ થઈને તે
અસત્ થઈ જાય-એમ બનતું નથી. સત્નો સર્વથા વિચ્છેદ થતો નથી, ને જે સર્વથા
અસત્ હોય તેની ઉત્પત્તિ થતી નથી.
‘જે છે, તે જ નથી’-કઈ રીતે? કે ‘स्यात્’; એટલે કે સ્વ-રૂપે જે સત્ છે તે જ
પરરૂપે સત્ નથી; પરંતુ સ્વ-રૂપે જે ‘સત્’ છે તે જ સ્વ-રૂપે પણ ‘અસત્’ છે-એમ
નથી. જો એમ હોય તો પદાર્થનું કાંઈ સ્વરૂપ જ નથી રહેતું. અર્થાત્ તે સત્ પણ નથી
સિદ્ધ થતું કે અસત્ પણ નથી સિદ્ધ થતું. માટે ‘સત્પણું, તો સ્વ-રૂપે છે, ને
‘અસત્પણું’ પર-રૂપે છે, -આવું અનેકાન્તરૂપ વસ્તુસ્વરૂપ છે.
આત્મા સત્ છે,-કયા રૂપે? પોતાના જ્ઞાન-આનંદરૂપે; આત્મા અસત્ છે,-કયા
રૂપે? દેહાદિ પર-રૂપે; પોતાના આવા ‘સત્’ સ્વરૂપને ન જોતાં, પરરૂપે-દેહાદિરૂપે કે
એકલા રાગાદિરૂપે જ સ્વ-સત્તા માનવી તે ભ્રમણા છે, તે આત્મભ્રાંતિ છે, ને તે જ
સંસારનું મૂળ છે.
જે સત્ છે તે ત્રણ કાળ રહેનારું છે, ને ત્રણે કાળે પોતાની પર્યાયસહિત છે; કેમ
કે પર્યાય વગરનું સત્ કોઈ કાળે હોતું નથી...તો હવે ત્રિકાળી સત્ને કે તેની કોઈ
પર્યાયને