ભાદરવોઃ ૨૪૮૪ઃ ૧૭ઃ
‘સ્વ’ ના જ્ઞાનપૂર્વક પરને પણ પોતાના જેવો જ સ્વભાવે જે જાણે છે તેને પરપ્રત્યે શત્રુ–મિત્રપણાની માન્યતા
થતી નથી. અને ‘સ્વ’ ના જ્ઞાનવગર પરને જાણતો જ નથી, તો જાણ્યા વગર તેને શત્રુ કે મિત્રની કલ્પના ક્યાંથી
થાય? અજ્ઞાની તો જડ શરીરને જ દેખે છે ને તેને જ શત્રુ–મિત્રપણે માને છે, પણ શરીર તો હું નથી માટે હું કોઈનો
શત્રુ–મિત્ર નથી ને મારે કોઈ શત્રુ–મિત્ર નથી. મારા જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને જ હું અનુભવું છું.
જુઓ, આ જ્ઞાનીની વીતરાગી ભાવના! પોતે પોતાના આત્માને બોધસ્વરૂપ દેખે છે ને જગતના બધાય
આત્માઓ પણ એવા બોધસ્વરૂપ જ છે એમ જાણે છે, તેથી પોતાને કોઈ પ્રત્યે શત્રુ–મિત્રપણાની બુદ્ધિ રહી નથી,
તેમજ બીજા મને શત્રુ–મિત્ર માનતા હશે એવું શલ્ય રહ્યું નથી. ‘અજ્ઞ’ તો મને દેખતા નથી, ને ‘વિજ્ઞ’ કોઈને શત્રુ–
મિત્ર માનતા નથી કેમ કે તેને આત્મસ્વરૂપની ભાવનાથી રાગદ્વેષ ક્ષય થઈ ગયા છે. આ રીતે અજ્ઞ કે વિજ્ઞ કોઈની
સાથે મારે શત્રુ કે મિત્રપણું નથી; હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છું. આ રીતે બોધસ્વરૂપ આત્માની ભાવનાથી વીતરાગી સમાધિ
થાય છે.।। ૨૬।।
એ રીતે, “હું શુદ્ધ બોધસ્વરૂપ છું, મારે કોઈની સાથે શત્રુ–મિત્રપણું નથી.”–એવા જ્ઞાનવડે બહિરાત્મપણું
છોડીને, અંતરાત્મા થઈને, સંકલ્પ–વિકલ્પ રહિત પરમાત્માને ભાવવો એમ હવે કહે છે–
त्यक्त्वैवं बहिरात्मानमन्तरात्मव्यवस्थितः।
भावयेत्परमात्मानं सर्वसंकल्पवर्जितम्।।२७।।
પૂર્વોક્ત રીતે, “હું બોધસ્વરૂપ છું”–એવા સ્વ–સંવેદનદ્વારા બહિરાત્મપણું છોડીને અંતરાત્મા થવું અને
અંતરાત્મા થઈને સમસ્ત સંકલ્પ–વિકલ્પોથી રહિત પરમાત્માને ભાવવો. આવી પરમાત્મભાવના તે પરમાત્મા થવાનો
ઉપાય છે.
હજી તો જે પરને શત્રુ–મિત્ર માને છે તેને પરમાત્મતત્ત્વની ભાવના હોતી નથી, તેને તો રાગદ્વેષની જ ભાવના
છે. હું બધાયથી જુદો બોધસ્વરૂપ જ છું–એમ જાણીને બહિરાત્મપણું છોડવું ને અંતરાત્મા થવું; એ રીતે આત્મસ્વરૂપના
જ્ઞાતા અંતરાત્મા થઈને પોતાના પરમાત્મતત્ત્વને સર્વવિકલ્પરહિત થઈને ભાવવું. આવી ભાવનાથી આત્માનું સહજ
સુખ અનુભવમાં આવે છે, ને વીતરાગી સમાધિ થાય છે. માટે જગતના દ્વંદ્વ–ફંદના વિકલ્પો છોડીને જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ
પરમાત્માની જ ભાવના કરવી. ।। ૨૭।।
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપને જાણીને તેની જ ભાવના કરવાથી શું ફળ થાય છે તે હવે કહે છે કે–
सोऽहमित्यात्तसंस्कारस्तस्मिन् भावनया पुनः।
तत्रैव द्दढसंस्काराल्लभते ह्यात्मनि स्थितिम्।।२८।।
આ જે શુદ્ધજ્ઞાનસ્વરૂપ પરમાત્મા છે તે જ હું છું. એવા સંસ્કાર પામીને, વારંવાર તેમાં ભાવના કરીને, તેમાં જ
દ્રઢ સંસ્કાર થતાં આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિતિ થાય છે. આ રીતે સ્વરૂપમાં સ્થિરતા થતાં આત્મા પરમ આનંદના અનુભવમાં
મગ્ન થાય છે.
જુઓ, આ પરમાત્મા થવા માટેની ભાવના; અનાદિથી આત્માના વાસ્તવિક સ્વરૂપને ભૂલીને, દેહ તે હું, અથવા
રાગ તે હું–એવી વિપરીત ભાવના દ્રઢપણે ઘૂંટી છે, પણ દેહથી ને રાગથી પાર, જેવા પરમાત્મા છે તેવો જ હું છું–એવી
ભાવના પૂર્વે કદી જીવે ભાવી નથી. ‘જ્ઞાનઆનંદનો પિંડ પરમાત્મા હું છું’–अप्पा सो परमप्पा–એવી દ્રઢભાવનાવડે તેમાં
એકત્વબુદ્ધિ થતાં અપૂર્વ આનંદનું સ્વસંવેદન થાય છે. ‘હું મનુષ્ય છું’ ઇત્યાદિ ભાવના જેમ દ્રઢપણે ઘૂંટાઈ ગઈ છે તેમ
‘હું મનુષ્ય નહિ પરંતુ હું તો દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનશરીરી પરમાત્મા છું’–એવી ભાવના દ્રઢપણે ઘૂંટાવી જોઈએ.–એવી
દ્રઢભાવના થવી જોઈએ કે તેમાં જ અભેદતા ભાસે, તેમાં જ પોતાપણું ભાસે, ને દેહાદિમાં ક્યાંય પોતાપણું ન ભાસે;
સ્વપ્નમાં પણ એમ આવે કે હું ચિદાનંદ પરમાત્મા છું...અનંત સિદ્ધ ભગવંતોની સાથે હું વસું છું. ‘શરીર તે હું છું’ એમ
સ્વપ્ને પણ ન ભાસે. આ રીતે આત્મભાવનાના દ્રઢ સંસ્કારવડે તેમાં જ લીનતા થતાં આત્મા પોતે પરમાત્મા થઈ જાય
છે.–પરમાત્મ સ્વરૂપની ભાવનાનું આ ફળ છે; કેમ કે–‘જેવી ભાવના તેવું ભવન.’
જે પોતાના આત્માને શુદ્ધ સ્વરૂપે ભાવે છે–અનુભવે છે તેને શુદ્ધતારૂપ ભવન–પરિણમન થાય છે; અને જે
પોતાના આત્માને રાગાદિ અશુદ્ધસ્વરૂપે જ અનુભવે છે તેને અશુદ્ધતારૂપ પરિણમન થાય છે.
‘જે શુદ્ધ જાણે આત્મને તે શુદ્ધ આત્મ જ મેળવે;
અણશુદ્ધ જાણે આત્મને, અણશુદ્ધ આત્મ જ તે લહે.’