PDF/HTML Page 21 of 27
single page version
ગમે તેટલા વ્રત–તપ–ત્યાગ કરે પણ તેને મુક્તિ થતી નથી; મોક્ષના કારણને તે જાણતો નથી. આત્મા શું ને
અનાત્મા શું તેના ભેદજ્ઞાન વગર ધર્મનું સાધન થતું નથી. શુદ્ધચિદાનંદ સ્વભાવ હું છું–એમ જ્યાં સ્વ તરફ જ્ઞાન
વળ્યું ત્યાં રાગાદિને હેય જાણીને તેનાથી પાછું વળ્યું. જો રાગને હેય ન જાણે તો જ્ઞાન તેની ઉપેક્ષા કરીને સ્વ
તરફ કેમ વળે? જ્ઞાયકમૂર્તિ આત્મા જ મારે ઉપાદેય છે, એમ જાણીને સ્વભાવનું સાધન કર્યા વગર બીજો કોઈ
મોક્ષનો ઉપાય નથી. ચૈતન્યના આનંદમાં લીનતા વગર અજ્ઞાની જે તપ વગેરે કરે છે તે બધોય કલેશ છે.
ભગવાન જિનદેવની આજ્ઞા જાણ્યા વગર તે કલેશ કરે તો કરો, પણ તે કલેશવડે કાંઈ મુક્તિની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
ખરેખર તો જેમાં કલેશ છે તેને તપ કહેવાય જ નહિ. તપ તો તેને કહેવાય કે જ્યાં ચૈતન્યનું પ્રતપન
હોય.........ચૈતન્યના આનંદનો ઉગ્ર અનુભવ હોય.....જ્યાં ચૈતન્યની શાંતિનું વેદન નથી ત્યાં ખરેખર તપ નથી
પણ ‘તાપ’ છે, કલેશ છે.
જાણતો નથી, દેહાદિને જ આત્મા માને છે, તેને તો મૂળમાં ભૂલ છે. જ્યાં મૂળમાં ભૂલ છે ત્યાં જે કોઈ સાધન કરે
તે બધા વ્યર્થ છે. આત્માના જ્ઞાનવગર તે ભૂલ ટળે નહિ ને નિર્વાણ પામે નહિ. માટે દેહથી ભિન્ન સ્વસંવેદ્ય
જ્ઞાનાનંદ તત્ત્વને જાણવાનો ઉપદેશ છે.
માનીને, મંદકષાયથી તપ કરે તે બધુંય કણ છોડીને માત્ર ફોતરાં કૂટવા જેવું છે; તેના તપને જ્ઞાનીઓ
અજ્ઞાનતપ–કુતપ–બાલતપ કહે છે. અને એવા અજ્ઞાનતપથી કદી મુક્તિ થતી નથી. રાગાદિથી લાભ માનનારને
મંદ કષાય કહેવો તે પણ વ્યવહારથી (માત્ર શુભ પરિણામની અપેક્ષાએ) છે, બાકી અભિપ્રાય અપેક્ષાએ તો તે
અનંતા કષાયમાં ડૂબેલો છે.
છૂટો ક્યારે પડે? દેહથી ને રાગથી ભિન્ન, હું તો ચૈતન્યસ્વરૂપ છું–એવું જ્ઞાન કરીને તેમાં એકાગ્રતાવડે જ જીવ
મુક્ત થાય છે.
ભોગની જ વાંછના છે; કેમ કે રાગનું ફળ તો સંસારના ભોગની પ્રાપ્તિ છે. અને સંસારના ભોગની વાંછના તે તો
મોટું અશુભ (–મિથ્યાત્વ) છે; તેના ફળમાં તે જીવ ઘોર સંસારમાં પરિભ્રમણ કરશે.
અનુભવતો થકો ધોર તપશ્ચરણાદિમાં પણ જરાય કલેશ પામતો નથી.
PDF/HTML Page 22 of 27
single page version
ઉત્તરઃ– હા, આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે.
(૨) પ્રશ્નઃ– તેનું જ્ઞાન સામર્થ્ય પૂર્ણ વ્યક્ત થઈને કેવળજ્ઞાન થઈ શકે છે?
ઉત્તરઃ– હા, જ્ઞાનસામર્થ્ય પૂર્ણ વ્યક્ત થતાં કેવળજ્ઞાન થાય છે.
(૩) પ્રશ્નઃ– તે કેવળજ્ઞાન વર્તમાન જે જે પર્યાયો વર્તે છે તેને જાણે છે?
ઉત્તરઃ– હા.
(૪) પ્રશ્નઃ– તે જ પ્રમાણે. વર્તમાન સમય પછી બીજા સમયે દરેક પદાર્થની કેવી પર્યાય થશે તેને પણ તે
(પ) પ્રશ્નઃ– ત્યાર પછી ત્રીજા–ચોથા–પાંચમા–છઠ્ઠા સમયે કેવી પર્યાય થશે તેને પણ તે કેવળજ્ઞાન જાણે છે?
ઉત્તરઃ– હા, તેને પણ જાણે છે.
(૬) પ્રશ્નઃ– એ જ પ્રમાણે સો, લાખ કે કરોડ સમય પછી કયા દ્રવ્યની કેવી અવસ્થા થવાની છે તેને કેવળજ્ઞાન
(૭) પ્રશ્નઃ– તે પ્રમાણે અસંખ્ય સમય પછી કેવી અવસ્થા થશે તેને પણ કેવળજ્ઞાન જાણે છે?
ઉત્તરઃ– હા, તેને પણ જાણે છે.
(૮) પ્રશ્નઃ– એ જ પ્રમાણે વર્તમાનની માફક અનંતકાળ પછી કયા દ્રવ્યની કેવી અવસ્થા થશે તેને પણ
(૯) પ્રશ્નઃ– તો એ રીતે કેવળજ્ઞાની ભગવાનને ત્રણ કાળ ત્રણ લોકનું સંપૂર્ણજ્ઞાન વર્તમાનમાં પ્રત્યક્ષ વર્તે છે–
(૧૦) પ્રશ્નઃ–
–આ રીતે આત્માનું ‘કેવળજ્ઞાન’ અને બધાય પદાર્થોમાં ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’ એ બંને સિદ્ધ થઈ ગયા.
PDF/HTML Page 23 of 27
single page version
ઉત્તર– હા, યથાર્થપણે ક્રમબદ્ધપર્યાય માનનારને કેવળજ્ઞાનની પ્રતીત પણ જરૂર છે.
ગાથા ૮૦ પ્રમાણે)
મોક્ષમાર્ગનું મૂળ છે.
આ રીતે ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીતમાં મોક્ષમાર્ગનો સમ્યક્ પુરુષાર્થ આવી જ જાય છે.
ઉત્તરઃ– ના, એ વાત સાચી નથી. ક્રમબદ્ધપર્યાયને માનવાથી તો જ્ઞાતાપણાનો સમ્યક્પુરુષાર્થ થાય છે. હા, એટલું
ક્રમબદ્ધપર્યાય માન્યા વગર ત્રણ કાળનું સંપૂર્ણજ્ઞાન સિદ્ધ ન થાય એટલે કે કેવળજ્ઞાન જ સિદ્ધ ન થાય;
થાય; ને સમ્યગ્દર્શન વગર મોક્ષમાર્ગનો સમ્યક્ પુરુષાર્થ ન હોય.
આ રીતે ક્રમબદ્ધપર્યાયને માન્યા વગર મોક્ષમાર્ગનો સમ્યક્ પુરુષાર્થ થતો નથી એટલે કે
મિથ્યાદ્રષ્ટિપણું જ રહે છે.
સ્વરૂપ બરાબર સમજીને તેની નિઃસંદેહ પ્રતીત કરો!
કે ‘આત્માનો જ્ઞાયક સ્વભાવ છે’–એવી જેની દ્રષ્ટિ થઈ છે કે ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો નિર્ણય થયો છે તે જીવ
અલ્પરાગાદિ વિકાર થાય છે તેમાં પણ તે એકત્વપણે નથી પરિણમતો તે અપેક્ષાએ તે રાગાદિનો પણ અકર્તા છે.
પરંતુ પોતાના સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનાદિ નિર્મળ ક્રમબદ્ધ પરિણામના તો તે કર્તા છે. “ક્રમબદ્ધ પરિણામ’ નો એવો
થકો તેનો પોતે કર્તા થાય છે, ને અજ્ઞાની પોતાના અજ્ઞાન ભાવને કરતો થકો તેનો કર્તા થાય છે. આ રીતે દરેક
દ્રવ્ય પોતે જ પોતપોતાના ક્રમબદ્ધ પરિણામનો કર્તા છે. –ચર્ચામાથી; શ્રાવણ ૨૪૮૧)
PDF/HTML Page 24 of 27
single page version
તરફ વળે; સ્વરૂપના નિઃસંદેહ નિર્ણય વગર
વીર્યના ઉત્સાહનો વેગ સ્વતરફ વળે નહિ;
મહાવીરના બોધને પાત્ર કોણ? કે સદૈવ
સૂક્ષ્મબોધનો અભિલાષી હોય તે.
ચારે ગતિમાં જીવ પોતાના અજ્ઞાનથી ને મોહથી પરિભ્રમણ કરે છે ને દુઃખ વેદે છે, પણ તે દુઃખ તેને ખરેખર દુઃખ
લાગતું નથી. અરે, ચારે ગતિનો ભાવ દુઃખરૂપ છે. ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મામાં જ સુખ છે, પણ તેની વાત
સત્સમાગમે કદી પ્રીતિથી જીવે સાંભળી પણ નથી. ચૈતન્યસ્વરૂપને ચૂકીને રાગદ્વેષાદિને જ પોતાનું કાર્ય માનતો
થકો અજ્ઞાની જીવ સંસારમાં રખડી રહ્યો છે.
રાગાદિને કરે છે, પરંતુ પરચીજને તો તે કરી શકતો નથી. જ્ઞાની પોતાના આત્માને જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપે અનુભવતો
થકો જ્ઞાતા જ રહે છે, તે વિકારનો કર્તા થતો નથી. આ સિવાય જ્ઞાની કે અજ્ઞાની કોઈ જીવ પરચીજમાં તો કાંઈ
કરતો નથી, દરેક જીવનું કાર્યક્ષેત્ર પોતામાં જ છે, બહારમાં કોઈનું કાર્યક્ષેત્ર નથી. જ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનભાવમાં
રહેતો થકો જ્ઞાનભાવને જ કરે છે, વિકારની પકડમાં તે પકડાઈ જતો નથી, પોતાના જ્ઞાનને વિકારથી છૂટું જ
રાખે છે; ને અજ્ઞાની વિકારની જાળમાં પકડાઈને તે વિકારને જ પોતાનું કર્તવ્ય માનીને રોકાય છે. વિકારની
ક્રિયામાં અટકેલો જીવ કર્મોથી બંધાય છે, માટે તે વિકારી ક્રિયાનો ભગવાને નિષેધ કર્યો છે. અને વિકાર વગરની
જ્ઞાનક્રિયા તે મોક્ષનું કારણ છે તેથી તે ક્રિયાને નિષેધવામાં આવતી નથી. અજ્ઞાની જીવ ક્રોધાદિને આત્મા સાથે
એકમેક માનીને ચૈતન્યનો અનાદર કરે છે તેથી તે ક્રોધાદિમાં નિઃશંકપણે પોતાપણે વર્તે છે, “જેમ જ્ઞાન તે હું છું
તેમ કોધાદિ પણ હું છું”–એમ નિઃશંક પણે ક્રોધાદિ સાથે એકમેકપણે વર્તે છે, પણ જ્ઞાન અને ક્રોધ વચ્ચે જરાય
તફાવત દેખતો નથી, એવો જીવ પોતાના અજ્ઞાનને લીધે રાગાદિમાં પ્રવર્તતો થકો કર્મથી બંધાય છે. હું તો જ્ઞાની
છું, ક્રોધાદિ મારા
PDF/HTML Page 25 of 27
single page version
જ વર્તે છે ને ક્રોધાદિમાં પોતાપણે જરાપણ વર્તતો નથી,–એ રીતે જ્ઞાનને અને ક્રોધાદિને ભિન્નભિન્ન જાણતો જ્ઞાની
પોતાના જ્ઞાનમાં જ પ્રવર્તતો થકો કર્મોથી બંધાતો નથી પણ છૂટતો જ જાય છે. આ રીતે અંતરમાં ભેદજ્ઞાન કરવું
તે જ મોક્ષનો ઉપાય છે.
અંદરમાં લક્ષ કરીને આ સૂક્ષ્મ વાત સમજવા જેવી છે. ભગવાન મહાવીરના બોધને પાત્ર કોણ? કે સદૈવ સૂક્ષ્મ
બોધનો અભિલાષી હોય તે; ભગવાન મહાવીરનો બોધ તો અંતરના સૂક્ષ્મસ્વભાવનો છે, તે સૂક્ષ્મસ્વભાવ
સમજવાની અભિલાષા થવી જોઈએ. પરનું હું કરું ને દેહાદિનાં કામ મારાં–એવી સ્થૂળ–બુદ્ધિ–અજ્ઞાનબુદ્ધિ તો
અનાદિથી સેવી રહ્યો છે, અહીં આચાર્યદેવ કહે છે કે અરે ભાઈ! પરનું કામ આત્મા કરે એ વાત તો દૂર રહી,
પરંતુ રાગાદિ ભાવો સાથે ચૈતન્યસ્વભાવને એકમેક માનવો તે પણ વ્યભિચારીબુદ્ધિ છે. જેમ પરસ્ત્રી કે
પરપુરુષનો સંગ લૌકિક સજ્જનને શોભે નહિ, અજ્ઞાનપૂર્વકની સજ્જનતામાં પણ એ ન હોય, તેમ અહીં
જ્ઞાનપૂર્વકની સજ્જનતામાં એટલે જ્ઞાનીધર્માત્માની પરિણતિમાં રાગાદિ પરભાવોનો સંગ હોતો નથી એટલે કે તે
રાગાદિ સાથે કર્તાબુદ્ધિ–એકત્વબુદ્ધિ જ્ઞાનીને હોતી નથી. પરભાવો સાથે એકતાબુદ્ધિ થાય તેને શાસ્ત્રમાં
વ્યભિચારિણી બુદ્ધિ કહે છે.
વળે નહિ. પહેલાં અંતરથી હકાર લાવીને સ્વભાવનો નિર્ણય કરે તો પુરુષાર્થનો વેગ સ્વભાવ તરફ વળે. જેની
રુચિ હોય તે તરફ વીર્યનો વેગ વળે. જેને રાગની રુચિ છે, રાગ જ મારું કાર્ય એમ માને છે તેના વીર્યનો વેગ
રાગ તરફ વળેલો છે, પણ રાગથી ખસીને અંતરના જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ તેનો વેગ વળતો નથી. અહા! આત્મા
તો જ્ઞાનભવનમાત્ર છે. સહજ ઉદાસીન છે એટલે પર પ્રત્યે ઝુકાવ વગરનો સહજપણે જ્ઞાતા જ છે; પણ અજ્ઞાની
તેવા પોતાના સહજ ઉદાસીન સ્વભાવને છોડીને બહિર્મુખ બુદ્ધિથી રાગાદિનો જ કર્તા થાય છે. અંતર્મુખ થઈને
જ્ઞાતા નથી રહેતો, પણ બહિર્મુખ થઈને વિકારનો કર્તા થાય છે–એ અજ્ઞાનીનું કાર્ય છે. અરે ભાઈ! આવો મનુષ્ય
અવતાર મળ્યો, તેમાં આ સમજીને આત્માનું હિત કરવા જેવું છે. આ અવતાર તો અલ્પકાળમાં વીંખાઈ જશે,
તેમાં સત્સમાગમે જો આત્માની દરકાર ન કરી તો આ ચોરાસીના અવતારનો ક્યાંય આરો આવે તેમ નથી.
અનંત અવતારમાં તારા ઉપર ચારગતિના દુઃખો વીત્યાં, હવે તેનાથી છૂટવા માટે મહાત્માઓની આ શિખામણ
છે કે તારા આત્માની સમજણ કર.
ક્યાંય શાંતિ તને નથી મળી; માટે વિચાર કર કે તે પુણ્ય–પાપ આત્માનું ખરું સ્વરૂપ નથી; આત્મા તે પુણ્ય–પાપ
જેટલો નથી, આત્મા તો પુણ્ય–પાપથી પાર ચિદાનંદસ્વરૂપ છે.–એનું એક વાર લક્ષ તો કર. ચૈતન્યનું લક્ષ કરીને
તેમાં નજર કર. તો અનંતકાળની તારી દીનતા ટળી જાય.
ચિદાનંદસ્વરૂપ સાથે એકમેકપણે ભાસતા નથી, એટલે ક્ષણે ક્ષણે જ્ઞાનભાવરૂપે જ પરિણમતો થકો તે વિકારથી
છૂટતો જ જાય છે. અજ્ઞાની જીવ વિકારને જ દેખે છે, વિકારથી પાર ચૈતન્યતત્ત્વ છે તેને તો તે અંર્તદ્રષ્ટિથી
ઝાંખતો પણ નથી, તેને લક્ષમાં પણ લેતો નથી ને વિકારને જ તન્મયપણે પોતામાં દેખતો થકો તેને જ તે કરે છે,
એટલે વિકાર કરીકરીને તે સંસારમાં રખડે છે. આ રીતે જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીના કર્તવ્યમાં મોટું અંતર છે, ને તે
કર્તવ્યના ફળમાં મોક્ષ અને સંસાર જેટલું અંતર છે. જ્ઞાનીના જ્ઞાનકાર્યનું ફળ મોક્ષ છે, અજ્ઞાનીના વિકાર કાર્યનું
ફળ સંસાર છે. જડનું કાર્ય તો જ્ઞાની કે અજ્ઞાની કોઈ કરી શકતો જ નથી. આ રીતે જ્ઞાની તથા અજ્ઞાનીનું કાર્ય
અને તેનું ફળ સમજાવ્યું.
PDF/HTML Page 26 of 27
single page version
બાદ ગુરુદેવે અદ્ભૂત ભાવભર્યું પ્રવચન કર્યું હતું, તેમાં ભગવાન
મોક્ષમાર્ગસ્વરૂપ વીતરાગતા જયવંત વર્તો! નૂતન વર્ષની બોણી
તરીકે ગુરુદેવનું આ પ્રવચન આ અંકમાં પ્રસિદ્ધ કર્યું છે.
દર્શન માટે તેઓ સણોસરાથી સોનગઢ આવ્યા હતા. અને
સ્વાધ્યાયમંદિરના ચોગાનમાં એક વૃક્ષ નીચે ગુરુદેવની પાસે લગભગ
આત્માની ભિન્નતા સંબંધી ચર્ચા સાંભળી હતી. ગુરુદેવના હસ્તે તેમને
‘આત્મધર્મ’ નો દીપાવલી–અભિનંદન અંક આપવામાં આવ્યો હતો.
અવલોકન કર્યું હતું. શ્રી ઢેબરભાઈને ગુરુદેવ પ્રત્યે ઘણો આદર છે
અને તેઓ અવારનવાર ગુરુદેવના સમાગમનો લાભ લ્યે છે. સં.
અનેક પ્રવૃત્તિઓમાં ગુંથાયેલા હોવા છતાં તેઓ લગભગ હંમેશ
પ્રવચનમાં આવતા, ખાસ ટાઈમ લઈને ધર્મચર્ચા કરવા માટે ‘વીર
તેમણે કર્યું હતું. (ઢેબરભાઈનું આ પ્રવચન આગામી અંકે
આત્મધર્મમાં પ્રસિદ્ધ થશે.)
યુગમંધર આદિ વીસ વિદેહીનાથ તીર્થંકર ભગવંતોનું પૂજન પણ ઘણા
ભાવપૂર્વક થતું હતું. પૂજનવિધાન માટે સુંદર રંગબેરંગી મંડલ માંડીને,
સ્થાપન કરવામાં આવ્યું હતું. પૂ. બેનશ્રીબેને ખાસ ભક્તિપૂર્વક આઠે
દિવસનું પૂજનવિધાન પોતાના તરફથી કરાવ્યું હતું. કારતક વદ
હતું.
નેમનાથ પ્રભુની પૂજા થઈ હતી, બપોરની ભક્તિ પણ ત્યાં થઈ હતી.
PDF/HTML Page 27 of 27
single page version
જિનશાસનના ઊંડા રહસ્યને ખુલ્લું કર્યું તે મંગલમૂર્તિ શ્રી કહાનગુરુદેવને