: ૧૮ : આત્મધર્મ : પોષ : ૨૪૮૫ :
રાગથી છૂટો અનુભવમાં આવે, ત્રણકષાયનો નાશ થઈ જાય, આવી અંતરની દશાપૂર્વક બાહ્યમાં પણ તદ્ન નિર્ગ્રંથ
દશા થઈ જાય,–આવી જૈનમુનિઓની દશા છે. જૈન શાસનમાં ત્રણે કાળ આવી જ મુનિદશા હોય છે. વસ્ત્રની એક
લંગોટ પણ હોય તો, ત્યાં આત્મજ્ઞાન હોઈ શકે પણ મુનિદશા હોઈ શકે નહીં. આત્મજ્ઞાન પછી પણ જ્યાંસુધી આવી
મુનિદશા પ્રગટ ન કરે ત્યાં સુધી મોક્ષ થતો નથી. અષ્ટપાહુડમાં કહે છે કે તીર્થંકરોને પણ ચારિત્ર વિના મોક્ષ થતો
નથી. તીર્થંકરને તો એ જ ભવે મોક્ષ જવાનું નકકી થઈ ગયેલું છે, છતાં તેઓ પણ જ્યારે ચારિત્રદશા પ્રગટ કરીને
રત્નત્રયની આરાધના પૂરી કરે છે ત્યારે જ મોક્ષ પામે છે. કેમ કે ‘सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः’ સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્ર ત્રણેની એકતા તે મોક્ષમાર્ગ છે, ચારિત્ર વગર મોક્ષમાર્ગ પૂરો થતો નથી.
ચારિત્રમાં ચૈતન્યના ધ્યાનની રમઝટ છે
ધન્ય તે ચારિત્ર! કયું ચારિત્ર! લોકો બહારની ક્રિયામાં ચારિત્ર માને છે તે નહીં, પણ અંતરમાં
ચૈતન્યસ્વભાવના ધ્યાનની રમઝટ વડે ઘણી વીતરાગતા થઈ જાય તે ચારિત્ર છે; આ ચારિત્રમાં તો આનંદના
ઊભરા છે. ત્યાં ચૈતન્યમાં લીનતાની ઉગ્રતાને લીધે દેહ પ્રત્યે પણ એટલી બધી ઉદાસીનવૃત્તિ થઈ ગઈ છે કે
વસ્ત્રાદિ વડે દેહ ઢાંકવાની વૃત્તિ જ ઊઠતી નથી. અંતર્મુખ થઈને જ્યાં ચૈતન્ય સ્વભાવનો પરિગ્રહ કર્યો ત્યાં
બહારનો વસ્ત્રાદિનો પરિગ્રહ એકદમ છૂટી જાય છે ને અંદરથી રાગનો પરિગ્રહ પણ છૂટી જાય છે.–ભગવાને તો
આવી મુનિદશા ધારણ કરી હતી. જૈનશાસનમાં તો મુનિની દશા આવી હોય છે. ‘णमो लोए सव्वसाहूणं’ કહીને
લોકમાં રહેલા જે સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર કર્યા છે તે બધાય આવી દશાવાળા સાધુઓની વાત છે; એ સિવાય
આત્માના ભાન વગરના કે પરિગ્રહના પોટલાવાળા કોઈ ‘णमो लोए सव्वसाहूणं’ માં આવતા નથી.
મહાન પુરુષોનો પંથ
આહા, અત્યારે તો મુનિદશાની ઓળખાણ પણ જીવોને દુર્લભ થઈ પડી છે. ધર્મીજીવ એ મુનિદશાની
ભાવના ભાવે છે કે–
અપૂર્વ અવસર એવો ક્યારે આવશે?
ક્યારે થઈશું બાહ્યાંતર નિર્ગ્રંથ જો....
સર્વ સંબંધનું બંધન તીક્ષણ છેદીને,
વિચરશું કવ મહત્ પુરુષને પંથ જો....
જુઓ, આ તીર્થંકરાદિ મહાન પુરુષોનો પંથ! પહેલાંં આત્મભાન કરીને પછી ચૈતન્યના ધ્યાનવડે
ચારિત્રદશા પ્રગટ કરીને વીતરાગી આનંદના ઝૂલે ઝૂલતાં ઝૂલતાં તે મહાપુરુષો મુક્તિ પામ્યા...મહાપુરુષોના
આવા મુક્તિપંથમાં હું પણ ચારિત્રદશા પ્રગટ કરીને ક્યારે વિચરીશ?–એમ ધર્માત્મા ભાવના ભાવે છે.
કેવી ચારિત્રદશા? કે–
સર્વ ભાવથી ઔદાસીન્ય વૃત્તિ કરી,
માત્ર દેહ તે સંયમ હેતુ હોય જો;
અન્ય કારણે અન્ય કશું કલ્પે નહિ,
દેહે પણ કિંચિત મૂર્છા નવ હોય જો....
અદેહી–સિદ્ધદશાને સાધવા માટે જ્યાં ચૈતન્યના અનુભવમાં પડ્યો ત્યાં દેહ ઉપર મૂર્ચ્છા કેવી? જેને વસ્ત્રાદિ
ધારણ કરવાની વૃત્તિ ઉઠે છે તેને તો દેહ ઉપર મૂર્ચ્છા છે, એને મુનિદશા હોતી નથી. અહા, મોક્ષની સાક્ષાત્ સાધક એવી
મુનિદશા તો સિંહમાર્ગ છે, એમાં એવી કાયરતા નથી કે દેહની રક્ષા ખાતર કે દેહને ઢાંકવા ખાતર વસ્ત્રાદિ અંગીકાર
કરવાનો ભાવ આવે! મુનિની દશા અંતરમાં તેમજ બહાર બંને રીતે નિર્ગ્રંથ હોય છે–એવો જ અનાદિઅનંત સ્વભાવ છે.
નિષ્પ્રમાદ અને અપ્રતિબદ્ધ મુનિદશા
દિન–રાત અંતરના ધ્યાનવડે ચૈતન્યનો કપાટ ખોલવાનો ઉદ્યમ કરી રહેલા મુનિવરોને પ્રમાદનો અવકાશ
ક્યાંથી હોય? ચૈતન્યમાં પ્રતિબદ્ધ થયેલા મુનિવરો બીજા કોઈ પ્રતિબંધથી બંધાતા નથી; ચૈતન્યના ખીલે બંધાઈ
ગયેલી તેમની સ્થિતિ પરિણતિ બહારમાં જ્યાં ત્યાં ભમતી નથી એટલે કોઈ પ્રતિબંધમાં અટકતી નથી.
અનેક વાર ભોજન કરે, કે આખી રાત ઊંઘ્યા કરે, કે દિવસના ઊંઘે–એ તો પ્રમાદ અને વિષયાસક્તિ છે;
મુનિઓને એવો પ્રમાદ કે વિષયાસક્તિ હોતી નથી, તેઓ માત્ર એક જ વાર (ઊભા ઊભા અને હાથમાં જ)
ભોજન કરે છે, અને નિદ્રા પણ માત્ર પાછલી રાતે અલ્પકાળ જ કરે છે. તેથી કહે છે કે–
પંચ વિષયમાં રાગદ્વેષ વિરહીતતા,
પંચ પ્રમાદે ન મળે મનનો ક્ષોભ જો;