તેનો વિરહ હતો. કારણસ્વભાવજ્ઞાનનું પહેલાં ભાન ન હતું તે અપેક્ષાએ તેનો વિરહ કહેવાય, છતાં ત્યારે
પણ તેનો કાંઈ અભાવ ન હતો. કારણજ્ઞાનને તો સ્વરૂપપ્રત્યક્ષ કહ્યું છે, કેવળજ્ઞાનને સ્વરૂપ–પ્રત્યક્ષ નથી
કહ્યું પણ સકલપ્રત્યક્ષ કહ્યું છે. આ રીતે કેવળજ્ઞાન તે જ કારણ સ્વભાવજ્ઞાન નથી–એમ સમજવું. જ્ઞાનનો
જે ત્રિકાળપ્રત્યક્ષસ્વભાવ છે તેને અહીં સ્વરૂપ–પ્રત્યક્ષ સહજજ્ઞાન અથવા કારણસ્વભાવજ્ઞાન કહીને
ઓળખાવ્યો છે. આ કારણસ્વભાવજ્ઞાન તો બધાય જીવોમાં ત્રિકાળ વર્તી જ રહ્યું છે. જેવા સિદ્ધ ભગવંતો
લોકાગે્ર બિરાજમાન છે તેવા જ ભવલીન સંસારી જીવો છે અર્થાત્ ‘સર્વ જીવ છે સિદ્ધસમ’–એમ કહ્યું છે,
તેમાં તો શક્તિ અપેક્ષાએ કહ્યું છે, કાંઈ સિદ્ધ ભગવંતોની માફક પૂર્ણ જ્ઞાન આનંદરૂપ સિદ્ધદશા સંસારી
જીવોને પ્રગટ નથી. પરંતુ આ જે કારણ–સ્વભાવજ્ઞાન છે તે તો બધાય જીવોને સદાય વર્તી જ રહ્યું છે, તે
કાંઈ નવું નથી થતું, પણ તેના આશ્રયે સમ્યગ્જ્ઞાન નવું પ્રગટે છે. ત્રિકાળ જ્ઞાનસ્વભાવ શુદ્ધ છે, ને તેના
આશ્રયે થતું કેવળજ્ઞાન પણ શુદ્ધ છે, એક કારણરૂપે શુદ્ધ છે, ને બીજું કાર્યરૂપે શુદ્ધ છે.
આનંદ સાથે એકમેક છે, સહજ ચતુષ્ટય સહિત જ સદા શોભી રહ્યું છે.
કારણજ્ઞાન હોય છે, ને તે કારણનો મહિમા કરીને તેમાં લીન થતાં કેવળજ્ઞાન ખીલી જાય છે. અજ્ઞાની
એકલી પર્યાયનો મહિમા કરીને બાહ્ય કારણોની શોધમાં રોકાય છે, પણ કેવળજ્ઞાન પ્રગટવાના આધારરૂપ
જે ત્રિકાળી કારણજ્ઞાન પોતાના સ્વભાવમાં વર્તી રહ્યું છે તેના મહિમાની તેને ખબર નથી. જો પોતાના
કારણ સ્વભાવનો મહિમા આવે તો તેના જોરે શુદ્ધ કાર્ય પ્રગટે, ને બાહ્ય કારણોની દ્રષ્ટિ છૂટી જાય.
કેવળજ્ઞાન થયા પહેલાં પણ પોતામાં જે ધુ્રવ કારણરૂપ સ્વભાવ છે તેની પ્રતીત કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે,
ને પછી તે કારણનો મહિમા કરીને તેમાં એકાગ્રતાનું જોર દેતાં કેવળજ્ઞાન ખીલી જાય છે.
થાય તેમ તેમ તેનો મહિમા આવે. જેમ ભરવાડના હાથમાં સવા લાખની કિંમતનો ચકચકતો હીરો
આવે,–પણ ઓળખાણ વગર તો તેનો તેને શું મહિમા આવે! તે તો તેને સારો–મજાનો કાચનો કટકો
માનીને બકરીની ડોકે બાંધી દે. પણ જ્યાં ઝવેરીને બતાવે કે અરે, આ તો ઊંચી જાતનો સવા લાખનો
હીરો છે!–તો એની કિંમત જાણતાં તેને તેનો મહિમા આવે છે.–તેમ અહીં ભરવાડ એટલે અજ્ઞાની–
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ, તેની પાસે મહાકિંમતી ચૈતન્યરત્ન છે પણ ઓળખાણ વગર તેને તેનો યથાર્થ મહિમા
આવતો નથી એટલે તે તો બકરીની ડોકની માફક શુભ–અશુભ રાગમાં જ ચૈતન્યરત્નને બાંધે છે. પણ
ભેદજ્ઞાની–ઝવેરી તેને સમજાવે છે કે, “અરે મૂઢ! ભરવાડ જેવા! આ તારું ચૈતન્યરત્ન શુભા–શુભ રાગ
જેટલું નથી તારું ચૈતન્યરત્ન તો જ્ઞાન–આનંદ–પ્રભુતા વગેરે અનંતઋદ્ધિથી ભરેલું છે, ઉપશાંતરસના
મોજાં તેમાં ઊછળે છે, ચૈતન્યની પ્રભા તેમાં ચમકે છે, તેમાંથી અતીન્દ્રિયપ્રકાશના કિરણો છૂટે છે.”–જ્યાં
આવું ભાન થયું ત્યાં તેનો અપાર મહિમા આવ્યો કે અહો! આવું મારું ચૈતન્યરત્ન! આવો મહિમા
આવતાં તે પોતાના ચૈતન્યરત્નને રાગ સાથે બાંધતો નથી,–રાગમાં એકાગ્રતા કરતો નથી પણ પોતે
પોતાના સ્વભાવમાં જ એકાગ્ર થાય છે. આ રીતે આત્માનું સ્વરૂપ જાણે તો તેનો ખરો મહિમા આવે ને
તેમાં એકાગ્ર થઈને મુક્તિ પામે. આત્મા વર્તમાન પણ પરિપૂર્ણ સ્વભાવથી ભરેલો છે, તેનો મહિમા
આવ્યા વગર કોઈ જીવને