ઃ ૮ઃ આત્મધર્મઃ ૧૮૮
તેમજ તેને ‘મોક્ષનું મૂળ’ અને ‘ઉપાદેય’ કહીને તે સહજજ્ઞાનના વિલાસરૂપે આત્માની ભાવના કરવાનું કહેશે.
આમાં પણ અદ્ભુત વાત આવશે જુઓ, મૂળગાથા–
केवलमिंदियरहियं असहायं तं सहावणाणं त्ति।
सण्णाणिदरवियप्पे विहावणाणं हवे दुविहं।। ११।।
सणाणं चउभेयं मदिसुदओही तहेव मणपज्जं।
अण्णाणं तिवियप्पं मदियाई भेददो चेव।। १२।।
અસહાય, ઈંદ્રિવિહીન, કેવળ, તે સ્વભાવિકજ્ઞાન છે;
સુજ્ઞાન ને અજ્ઞાન–એમ વિભાવજ્ઞાન દ્વિવિધ છે. ૧૧
મતિ, શ્રુત, અવધિ, મનઃપર્યય–ભેદ છે સુજ્ઞાનના;
કુમતિ કુઅવધિ, કુશ્રુત–એ ત્રણ ભેદ છે અજ્ઞાનના. ૧૨
જે કેવળ, ઈંદ્રિયરહિત અને અસહાય છે તે સ્વભાવજ્ઞાન છે. સમ્યગ્જ્ઞાન અને મિથ્યાજ્ઞાન એવા ભેદથી
વિભાવજ્ઞાન બે પ્રકારનું છે. (અહીં વિભાવજ્ઞાનને જેમ બે પ્રકારનું કહ્યું તેમ સ્વભાવજ્ઞાનને પણ કારણ અને
કાર્ય એવા બે પ્રકારનું વર્ણવીને ટીકાકાર અદ્ભુત વાત સમજાવશે.)
વિભાવજ્ઞાન જે સમ્યગ્જ્ઞાન છે તેના ચાર ભેદ છે–મતિ, શ્રુત, અવધિ અને મનઃપર્યય તથા જે અજ્ઞાન છે
તેના ત્રણ ભેદ છે–કુમતિ, કુશ્રુત અને વિભંગ.
મતિ–શ્રુત આદિ ચાર જ્ઞાનો સમ્યક્ હોવા છતાં હજી અધૂરા છે ને આવરણ સહિત છે તેથી તેમને વિભાવ
જ્ઞાન કહેલ છે. અને કુમતિ વગેરે ત્રણ જ્ઞાન તો વિપરીતરૂપ જ છે તેથી તેમને વિભાવજ્ઞાન કહે છે.
જેમાં ઈંદ્રિયોનું અવલંબન નથી, કર્મનું આવરણ નથી, પરની સહાય નથી એવું એકલું અસહાય નિરપેક્ષ
જ્ઞાન તે સ્વભાવજ્ઞાન છે.–આ સ્વભાવજ્ઞાન પરમ મહિમાવંત છે, તેનું વર્ણન કરતાં કારણ અને કાર્ય બંનેને સાથે
ને સાથે જ રાખીને ટીકકાર અદ્ભુત વાત કરે છે.
“જે ઉપાધિ વિનાના સ્વરૂપવાળું હોવાથી કેવળ (એકલુ, શુદ્ધ) છે, આવરણ વિનાના સ્વરૂપવાળું હોવાથી
ક્રમ, ઈંદ્રિય અને વ્યવધાના (–આડ વિઘ્ન) થી રહિત છે, એક એક વસ્તુમાં નહિ વ્યાપતું હોવાથી (–સમસ્ત
વસ્તુને એક સાથે જાણતું હોવાથી) અસહાય છે, તે કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન છે. અને કારણજ્ઞાન પણ તેવું જ છે.”
જીવનું ઉપયોગ લક્ષણ છે, તેના ભેદોનું આ વર્ણન છે. આ દેહથી જુદો ચૈતન્યમૂર્તિ અરૂપી આત્મા
અનાદિઅનંત વસ્તુ છે, તેનું ઉપયોગ લક્ષણ પણ અનાદિઅનંત છે. તે ઉપયોગનો ‘કારણસ્વભાવજ્ઞાન’ નામનો
એક પ્રકાર છે તે પણ અનાદિઅનંત છે, આત્મા સાથે તે ત્રિકાળ એકરૂપ વર્તે છે; તેના આધારે કેવળજ્ઞાનરૂપ
કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન પ્રગટે છે, તે સાદિઅનંત છે.
અહીં કહે છે કે જેવું કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન છે તેવું જ કારણસ્વભાવજ્ઞાન છે જો કે કાર્યજ્ઞાન તો સાદિઅનંત છે
ને કારણજ્ઞાન તો અનાદિઅનંત છે, એ રીતે તેમાં ફેર છે, છતાં–જેવું ‘શુદ્ધ કાર્ય’ પ્રગટયું તેવું જ તેનું ‘શુદ્ધ
કારણ’ ત્રિકાળ વર્તે છે એમ ઓળખાવવા માટે અહીં ‘કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન જેવું જ કારણસ્વભાવજ્ઞાન છે’–એમ
કહ્યું છે; એ રીતે શુદ્ધ કાર્ય ઉપરથી તેના કારણની ઓળખાણ કરાવી છે. કેવળજ્ઞાન તે તો કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન છે, તે
નવું પ્રગટે છે; તે કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્ય શેમાંથી પ્રગટયું?–તો કહે છે કે તે કાર્ય જેવું જ એક કારણસ્વભાવજ્ઞાન છે
તેમાંથી જ તે કાર્ય પ્રગટે છે. જુઓ, આ આત્માના સ્વભાવકાર્યનું કારણ! કેવળજ્ઞાનરૂપ જે સ્વભાવકાર્ય થયું તેનું
કારણ કોઈ નિમિત્ત તો નહિ, વ્યવહાર રત્નત્રયનો રાગ તે પણ કારણ નહિ, અને મતિ–શ્રુતજ્ઞાનરૂપ જે
પૂર્વપર્યાય તે પણ પરમાર્થે કારણ નહિ, પણ આત્માની સાથે ત્રિકાળ વર્તતું એવુ જે કારણસ્વભાવજ્ઞાન તે જ
કેવળજ્ઞાનનું પરમાર્થ કારણ છે, તેમાં જ લીનતાથી કેવળજ્ઞાન થાય છે. માટે કહ્યું કે જેવું કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન છે તેવું
જ કારણજ્ઞાન છે.
જુઓ, અહીં ‘કારણ જેવું કાર્ય છે’ એમ ન કહેતાં ‘કાર્ય જેવું કારણ છે’ એમ કહ્યું; કેમ કે કાર્ય વ્યક્ત–
પ્રગટ છે તે પ્રગટ દ્વારા અપ્રગટ શક્તિરૂપ કારણ ઓળખાવવું છે. કાર્ય ઉપરથી કારણ ઓળખાવે છે.
કેવળજ્ઞાનરૂપી કાર્ય પ્રગટે છે તો સમજ કે અંદરમાં તેવા જ સામર્થ્યવાળું કારણ પડયું છે. જેવું કાર્ય પ્રગટયું તેવું
જ તેનું કારણ આત્મામાં વર્તે છે, તારા આત્મામાં કેવળજ્ઞાનનું કારણ અત્યારે પણ વર્તે છે, તે કારણનું અવલંબન
લેવાથી કાર્ય પ્રગટી જાય છે. સામાન્યરૂપે લોકોને કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્યનો તો મહિમા આવે છે, પણ તે
કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્ય થવાનું કારણ અત્યારે પોતામાં પડયું છે–તે તેમના લક્ષમાં આવતું