શ્રાવણઃ ૨૪૮પઃ ૧૩ઃ
* આત્માને કેવો ભાવવો–તેનું વર્ણન *
આત્માના પરમસ્વભાવરૂપ સહજજ્ઞાનનો પરમ મહિમા બતાવીને, તથા તે જ ઉપાદેય છે–એમ સમજાવીને, હવે
કહે છે કે–
“આ સહજચિદ્વિલાસરૂપે.....સ્વભાવ–અનંતચતુષ્ટયથી જે સનાથ છે.....એવા આત્માને.... ભાવવો.”
આત્માના સ્વભાવ–અનંતચતુષ્ટય કેવા છે? તે કહે છે–
(૧) સદા સહજ પરમ વીતરાગ સુખામૃત
(૨) અપ્રતિહત નિરાવરણ પરમ ચિત્શક્તિનું રૂપ
(૩) સદા અંતર્મુખ એવું સ્વસ્વરૂપમાં અવિચળ સ્થિતિરૂપ સહજ પરમ ચારિત્ર, અને
(૪) ત્રણે કાળે અવિચ્છિન્ન હોવાથી નિકટ એવી પરમ ચૈતન્યરૂપની શ્રદ્ધા.
–આવા સ્વભાવ–અનંતચતુષ્ટયથી આત્મા સનાથ છે, અને અનાથ એવી મુક્તિસુંદરીનો તે નાથ છે; આવા
આત્માને સહજજ્ઞાનના વિલાસરૂપે ભાવવો.
અહીં જે સુખ, વીર્ય, ચારિત્ર અને શ્રદ્ધાએ ચતુષ્ટય લીધા છે તે ત્રિકાળની વાત છે. આત્માને ‘સહજ
ચિદ્વિલાસરૂપ’ કહીને જ્ઞાનની વાત તો પહેલાં જ લીધી. અને સ્વભાવ અનંતચતુષ્ટયમાં–
(૧) આનંદને સદા વીતરાગ કહ્યો,
(૨) ચિત્શક્તિરૂપ બળને નિરાવરણ અપ્રતિહત કહ્યું,
(૩) ચારિત્રને સદા અંતર્મુખ સ્વસ્વરૂપમાં અવિચળ સ્થિતિરૂપ કહ્યું, અને
(૪) શ્રદ્ધાને ત્રિકાળ અવિચ્છિન્નરૂપે સદા નિકટ બતાવી.
–આવા સ્વભાવ–ચતુષ્ટયથી જે સનાથ છે અને મુક્તિસુંદરીનો નાથ છે–એવા ભગવાન આત્માને
સહજચૈતન્યવિલાસરૂપે ભાવવો. આ ‘ભાવના’ તે મોક્ષમાર્ગ છે; ‘ભાવના’ કહેતાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર ત્રણે તેમાં
આવી જાય છે. ને આવી ભાવનાથી જ ભવનો અભાવ થાય છે.
જુઓ, આ મોક્ષ માટેની ભાવના! જેણે આત્માની મોક્ષદશા પ્રગટ કરવી હોય તેણે આવા આત્માને જ ભાવવો.
જડની ક્રિયાના વિલાસરૂપે આત્માને ન ભાવવો; રાગના વિલાસરૂપે આત્માને ન ભાવવો, તેમજ અલ્પજ્ઞતાના વિલાસરૂપે
આત્માને ન ભાવવો; પણ અનંત ચતુષ્ટયસહિત સહજજ્ઞાનના વિલાસરૂપે સદા આત્માને ભાવવો. સહજજ્ઞાનના
વિલાસસ્વરૂપ આત્મા સદા કારણચતુષ્ટય સહિત બિરાજી રહ્યો છે, તેની ભાવના કરતાં કાર્યચતુષ્ટય પ્રગટે છે. કારણની
ભાવનાથી કાર્ય થાય છે. અહીં કારણરૂપ જે સહજજ્ઞાન, તેના વિલાસની સાથે સ્વભાવ–ચતુષ્ટયને ભેળવીને, તે
ચતુષ્ટયસહિત આત્માની ભાવના કરવાનું કહ્યું, તેનું ફળ મુક્તિ છે.
જુઓ, આ સહજચૈતન્યનો વિલાસ! આમાં જ આત્માનો ખરો વિલાસ છે, આ વિલાસમાં જ આત્માનો આનંદ
છે. બહારના વિલાસમાં તો દુઃખ છે, ને આત્માના વિલાસમાં આનંદ છે. ચૈતન્યમૂર્તિ આત્માનો આ ત્રિકાળ વિલાસ
અમૃતમય છે, આનંદમય છે, તેમાં જ આત્માની મોજ છે; માટે તેની જ ભાવના ભાવવી–એવો સંતોનો ઉપદેશ છે.
જડનો વિલાસ જુદો છે,
વિકારનો વિલાસ દુઃખરૂપ છે, ને
પર્યાયનો વિલાસ ક્ષણિક છે;
આત્માના સહજ ચૈતન્યનો વિલાસ આનંદમય છે, ધુ્રવ છે, સદા પોતાથી અભિન્ન છે,–માટે તે વિલાસરૂપે
આત્માની ભાવના ભાવવી. પરમ પારિણામિકભાવે ત્રિકાળ વિલસતો આત્મા તે જ સમ્યગ્દર્શનનું ધ્યેય છે, તેના જ
આશ્રયે સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય છે. આવો જે ચૈતન્યનો સહજ વિલાસ છે તેને કદી આવરણ નથી, તેમાં કોઈ બાધા નથી,
પીડા નથી, દુઃખ નથી; તે સદા નિરાવરણ છે, નિર્બાધ છે, અવિચ્છિન્નધારારૂપ છે, અમૃતમય છે, આનંદમય છે,
વીતરાગસ્વરૂપ છે,–અહો! આવા આત્માની ભાવના તે જ ધર્માત્માનું કર્તવ્ય છે.
ઓહો! આ ભગવાનના શાસ્ત્રમાં કેવી અલૌકિક વાત ભરી છે! જુઓ તો ખરા, આ તો ભાગવતશાસ્ત્ર છે. અંદર
ધુ્રવસ્વભાવ પૂરા આનંદથી સદા પરિપૂર્ણ ભર્યો છે તેના ઉપર જ શાસ્ત્રકાર સંતોએ મીટ માંડી છે. જેણે આવા ત્રિકાળી
પરમ સત્નો આદર કર્યો તેને સ્વપ્ને પણ અસત્નો (–રાગાદિ વ્યવહારનો) આદર હોય જ નહિ.
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ તે પર્યાય છે, તે નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ છે; પણ તે કેમ પ્રગટે?
આત્મસ્વભાવના અવલંબને તે પ્રગટે છે, તેથી