શ્રાવણઃ ૨૪૮પઃ ૧પઃ
આત્માની ધર્મકથા
તા. ૨૯–૩–પ૯ના રોજ જલગાંવ (ખાનદેશ) માં પૂ. ગુરુદેવનું પ્રવચન
આ ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્માની ધર્મકથા છે. દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા છે; તેણે પોતાના સ્વરૂપને
ભૂલીને પૂર્વે અનાદિકાળમાં ચાર ગતિના અનંત ભવો કર્યા છે. આ દેહ તો જડ છે, તેનામાં જ્ઞાન નથી,
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા તેનાથી ભિન્ન વસ્તુ છે. જો દેહ અને આત્મા એક હોય તો, મોટા જાડા દેહમાં ઝાઝી બુદ્ધિ ને
નાના દેહમાં થોડી બુદ્ધિ–એમ હોવું જોઈએ, પરંતુ એમ તો દેખાતું નથી. કોઈને પાતળો નાનો દેહ છતાં વિશેષ
બુદ્ધિ હોય છે, કોઈને મોટો સ્થૂળ દેહ છતાં અલ્પ બુદ્ધિ હોય છે. આ રીતે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા દેહથી તદ્ન ભિન્ન
વસ્તુ છે.
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં સર્વજ્ઞ થવાની ને પૂર્ણ આનંદ પ્રગટવાની તાકાત છે; તેની ઓળખાણ કરવી તે
અપૂર્વ પુરુષાર્થ છે. એ સિવાય બહારના સંયોગ મળવા તે તો પૂર્વના પુણ્ય–પાપનું ફળ છે. બહારની અનુકૂળ–
પ્રતિકૂળ સામગ્રી સાથે કાંઈ ધર્મનો સંબંધ નથી. આચાર્યમહારાજ કહે છેઃ અરે ભાઈ! દેહથી ભિન્ન તારા
આત્મતત્ત્વને જાણવાનો પ્રયત્ન તેં પૂર્વે કદી એક સેકંડ પણ કર્યો નથી. સ્વર્ગમાં અનંતવાર તું ગયો, ને તીવ્ર
દુરાચારથી નરકના અવતાર પણ તેં અનંતવાર કર્યા; મનુષ્ય ને ઢોરના અવતાર પણ તેં અનંતવાર કર્યા, પણ
ચૈતન્યતત્ત્વના ભાનવગર આત્માની શાંતિ તું કદી ન પામ્યો.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર જેઓ સૌરાષ્ટ્રમાં થઈ ગયા, અને સાત વર્ષની વયે તો જેમને આત્મા પૂર્વભવે ક્યાં હતો
તેનું જ્ઞાન (જાતિસ્મરણ) થયું હતું, તેઓ ૧૬ વર્ષની વયે કહે છે કે–
બહુ પુણ્ય કેરા પૂંજથી શુભદેહ માનવનો મળ્યો,
તોયે અરે! ભવચક્રનો આંટો નહીં એકે ટળ્યો;
સુખ પ્રાપ્ત કરતાં સુખ ટળે છે લેશ એ લક્ષે લહો,
ક્ષણક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે કાં અહો રાચી રહો?
સોળ વર્ષની ઉમર તો દેહની અપેક્ષાએ છે, આત્મા તો બધાય અનાદિથી અત્યારસુધી આવેલા સરખા છે.
અનંતા જીવો આત્માનું ભાન કરી કરીને પૂર્ણ જ્ઞાન આનંદ પ્રગટ કરીને મુક્ત થયા. તેઓ ક્યાંથી થયા?
આત્મામાં તાકાત છે તેમાંથી જ થયા છે, પણ આત્માને ભૂલીને અનાદિથી ચાર ગતિના ચકરાવામાં જીવ ભમી
રહ્યો છે. તેમાં આવો દુર્લભ મનુષ્ય અવતાર ને સત્સમાગમ મળ્યો, તો હે જીવ! હવે ભવચક્રનો આંટો ટળે એવું
કાંઈક કર.
દેહથી ભિન્ન આત્માને લક્ષમાં લઈને શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે કે અરે ભાઈ, ભવચક્રમાં રખડતાં રખડતાં તું
આવો મનુષ્ય અવતાર પામ્યો, અને તેમાં ભવભ્રમણ ટાળવાનો ઉપાય જો તું ન કર તો તેં શું કર્યું? બહારમાં
સુખ નથી, સુખ તો આત્માના સ્વભાવમાં છે. બહારમાં સુખ માનતાં આત્માના સ્વભાવનું સુખ ભુલાય છે; માટે
હે જીવ! આ વાત તું જરાક લક્ષમાં તો લે.....કે બહારમાં સુખ નથી, અંતરમાં જ સુખ છે. અંતરમાં આત્માને
ભૂલીને બહારમાં સુખ માનતાં ક્ષણે ક્ષણે ભાવમરણ થાય છે, એટલે કે આત્માના ગુણો ક્ષણેક્ષણે હણાઈને દુઃખ
ઊભું થાય છે. એ ક્ષણેક્ષણે થતા ભાવમરણથી બચવા માટે ને આત્માનું વાસ્તવિક સુખ પામવા માટે તું વિચાર
કરીને તારા વાસ્તવિક સ્વરૂપને લક્ષમાં તો લે.
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા સંયોગોથી જુદો છે, ગમે તેવા પ્રતિકૂળ સંયોગોમાં પણ સમાધાન કરીને તે શાંતિ
રાખી શકે છે. માન–અપમાનનું તીવ્ર દુઃખ થતાં દેહ છોડીને (આપઘાત કરીને) પણ તે દુઃખથી છૂટવા માંગે છે;–