ઃ ૧૮ઃ આત્મધર્મઃ ૧૯૦
છે. ચૈતન્યસ્વરૂપની રુચિ કરીને એક વાર પણ તેનું શ્રવણ કરે તો અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન થયા વિના રહે નહીં.
દિવ્યધ્વનિદાતાર ભગવાન તીર્થંકરપરમાત્મા અત્યારે વિદેહક્ષેત્રેમાં સાક્ષાત્ બિરાજે છે. અહીંથી ૨૦૦૦
વર્ષ પહેલાં કુંદકુંદાચાર્ય દેવ ત્યાં ગયા હતા ને ભગવાનની દિવ્યવાણી સાંભળી હતી. (અહીં પણ મંદિરમાં તેનો
દેખાવ છે, ને અમારે સોનગઢમાં પણ તેની રચના છે.) વિદેહથી પાછા આવ્યા બાદ આચાર્યદેવે સમયસાર વગેરે
શાસ્ત્રો રચ્યાં છે; તેમા કહે છે કે–
શ્રુત–પરિચિત–અનુભૂત સર્વને
કામ–ભોગ–બંધનની કથા,
પરથી જુદા એકત્વની
ઉપલબ્ધિ કેવળ સુલભ ના. ૪.
જીવોએ અનાદિથી રાગ અને તેના ફળની રુચિ કરી છે ને તેનો જ અનુભવ કર્યો છે, પણ પરથી ભિન્ન ને
સ્વભાવથી એકત્વરૂપ એવા જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપની રુચિ કે અનુભવ કદી કર્યો નથી. આચાર્ય ભગવાન સમયસારમાં
એકત્વ–વિભક્ત આત્માનું સ્વરૂપ બતાવીને તેનાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આચરણનો ઉપદેશ આપે છે.
અરે જીવ! તારો જ્ઞાયક સ્વભાવ તો પવિત્ર છે ને રાગાદિ ભાવો તો મલિન છે; માટે સ્વભાવનો ઉલ્લાસ
લાવીને તેનું શ્રવણ કર.....રાગ અને રાગના ફળની રુચિ છોડ. સર્વજ્ઞતાની તાકાત તારા જ્ઞાયક સ્વભાવમાં ભરી
છે, રાગમાં તેવી તાકાત નથી. રાગના સેવનથી સર્વજ્ઞતા કે અતીન્દ્રિય આનંદ નહીં આવે, જ્ઞાયક સ્વભાવની
સન્મુખ થઈને તેના સેવનથી જ સર્વજ્ઞતા અને અતીન્દ્રિય આનંદ આવશે. જેમ લીંડીપીપરમાં તાકાત છે તેમાંથી જ
ચોસઠપોરી તીખાસ પ્રગટે છે, તેમ આત્માના સ્વભાવમાં તાકાત છે તેમાંથી જ સર્વજ્ઞતા ને પૂર્ણાનંદ ખીલે છે, ક્ય
ાંય બહારથી નથી આવતા.
શુભ રાગ કરતાં કરતાં જાણે કે આનાથી કાંઈક લાભ થઈ જશે–એમ શુભરાગની રુચિમાં રંગાયેલા જીવનું
ચિત્ત મિલન છે; રાગની રુચિથી રંગાયેલું તેનું મિલન ચિત્ત કર્મબંધનનું કારણ છે, અને રાગથી પાર ચિદાનંદ
સ્વરૂપની રુચિનો રંગ લગાડીને ચિત્તને ચૈતન્યસ્વરૂપમાં જોડવું તે કર્મબંધનથી છૂટકારાનો ઉપાય છે. સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્ર તે મોક્ષમાર્ગ છે, ‘ચૈતન્યસ્વરૂપમાં ચિત્તને જોડવું’ તેમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ
સમાઈ જાય છે. ચૈતન્યમાં ચિત્ત ક્યારે જોડાય? કે રાગની રુચિ છોડીને ચૈતન્યસ્વરૂપની રુચિ કરે ત્યારે; જે જીવ
રાગથી લાભ માને તે તેની રુચિ કેમ છોડે? અને જેની રુચિથી ચિત્ત રંગાયેલું હોય તેનાથી તે કેમ છૂટે? માટે
રાગની રુચિથી જેનું ચિત્ત મલિન છે તે જીવ રાગથી પોતાના ચિત્તને ખસેડતો નથી ને ચૈતન્યસ્વરૂપમાં પોતાના
ચિત્તને જોડતો નથી, તે જીવ મલિન ચિત્તવાળો વર્તતો થકો કર્મથી બંધાય છે. અને જે જીવ પવિત્ર ચૈતન્યસ્વરૂપમાં
ચિત્તને જોડીને રાગથી વિમુખ વર્તે છે તે જીવ નિઃસંદેહપણે કર્મોથી મુકાય છે. આ રીતે, ઉપયોગનું રાગમાં જોડાણ
તે બંધનું કારણ છે ને ઉપયોગનું સ્વભાવમાં જોડાણ તે મોક્ષનું કારણ છે.
આત્મપંથ તે મોક્ષમાર્ગ છે, ને મન–પંથ તે બંધમાર્ગ છે; ઉપયોગનું આત્મસ્વભાવમાં જોડાણ થતાં
મોક્ષમાર્ગ થાય છે, અને મનના સંબંધમાં જોડાણ થતાં રાગદ્વેષની ઉત્પત્તિ થાય છે તે બંધનું કારણ છે. માટે
આચાર્યદેવ કહે છે કે–અરે, મનનો માર્ગ તો દુઃખ કરનાર છે, ચૈતન્યમાર્ગ જ અમૃતસ્વરૂપ મોક્ષ દેનાર છે. અરે
મન! મૃગજળની છાયા જેવા વિષયસુખોથી તું વિમુખ થા..... તેનાથી વિરક્ત થઈને તારા ઉપયોગને ચૈતન્યમાં
જોડ. શુભ કે અશુભ એ બંને મનનો પંથ છે, ચૈતન્યનો પંથ નથી; ચૈતન્યના પંથમાં તો વીતરાગતા છે, ને
વીતરાગતા જ મોક્ષમાર્ગ છે.
આચાર્ય ભગવાન ચૈતન્યસ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેના અતીન્દ્રિય આનંદનો અનુભવ કરવાનો ઉપદેશ
આપે છે. જેમ કોઈ પુરુષ આંબાના વૃક્ષ પાસે આવ્યો પણ તેની છાયામાં બેસીને જ સંતુષ્ટ ગયો, તો બીજો કોઈ
ડાહ્યો પુરુષ તેને સમજાવે છે કે અરે ભાઈ! તું આ વૃક્ષની છાયામાં જ સંતુષ્ટ ન થા, પણ આ આબાંનો સ્વાદે લે.
તેમ સુખની છાયા જેવા (સુખાભાસ) એવા શુભમાં જે સંતુષ્ટ છે તેને આચાર્યદેવ કહે છે કે અરે જીવ! તું
રાગમાં સંતુષ્ટ ન થા, શુભના ફળમાં પણ ખરું સુખ નથી, માટે અમૃતના વૃક્ષસમાન ચૈતન્યના સ્વભાવની
સન્મુખ થઈને તારા અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ લે. તેનાથી નિઃસંદેહ તારા જન્મ–મરણનો નાશ થઈ જશે; આ
જ જન્મમરણ મટાડવાની જડીબુટી છે.