શ્રાવણઃ ૨૪૮પઃ ૭ઃ
ચૈતન્યપદ સમજાવીને સુખનો ઉપાય બતાવે છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ ‘આત્મસિદ્ધિ’ ની શરૂઆતમાં જ કહે છે કે–
જે સ્વરૂપ સમજ્યા વિના પામ્યો દુઃખ અનંત
સમજાવ્યું તે પદ નમું શ્રી સદ્ગુરુ ભગવંત.
જુઓ, આ ધર્મ! ધર્મ કહો કે આનંદનો ઉપાય કહો! ચૈતન્યસ્વરૂપની અણસમજણ તે દુઃખ છે, ને
ચૈતન્યસ્વરૂપની સમજણ કરવી તે જ અપૂર્વ સુખ અને ધર્મની શરૂઆત છે.
રે જીવ! એક વાર તો વિષયોમાંથી સુખબુદ્ધિ છોડીને તારા ચૈતન્ય પદની પ્રીતિ કર, તો અનંતકાળમાં
નહિ મળેલા એવા અતીન્દ્રિયસુખનો સ્વાદ તને આવશે. આવા અતીન્દ્રિયસુખના અનુભવ માટે પહેલાં
સત્સમાગમે પાત્રતા કરવી જોઈએ; કેમ કે–
પાત્ર વિના વસ્તુ ન રહે, પાત્રે આત્મિકજ્ઞાન,
પાત્ર થવા સેવો સદા, બ્રહ્મચર્ય મતિમાન.
“મતિમાન” એટલે ચૈતન્યસ્વરૂપમાં મતિને જોડીને, બ્રહ્મચર્ય સેવવું તેને પાત્રતા કહી છે, ને તે
આત્મજ્ઞાન પામવાને પાત્ર છે. ચૈતન્યસ્વરૂપમાં જેણે મતિ જોડીને તેની રુચિ કરી, તેને ચૈતન્યસુખનો રંગ લાગ્યો
અને બાહ્ય વિષયોનો રંગ ઊડી ગયો, વિષયોમાંથી સુખબુદ્ધિ ઊડી ગઈ, એટલે બ્રહ્મચર્ય વગેરેનો રંગ તેને સહેજે
હોય છે; આવો જીવ આત્મજ્ઞાન પામવાને પાત્ર છે. જેને ચૈતન્યસુખનો રંગ નથી ને વિષયોના સુખમાં જે
રંગાયેલો છે એવા જીવને આત્મજ્ઞાનની પાત્રતા નથી, માટે પહેલાં સત્સમાગમે રુચિ પલટાવીને ચૈતન્ય
સ્વભાવનો રંગ લગાડવો ને વિષયસુખની રુચિ છોડી દેવી તે પાત્રતા છે.
જીવને બહારનો સંયોગ મળવો તે પૂર્વનાં પુણ્યપાપ અનુસાર છે, તેમાં જીવનો કાંઈ પુરુષાર્થ નથી. પરંતુ
ધર્મ (–આત્મજ્ઞાન અને સ્થિરતા) તો વર્તમાન અપૂર્વ પુરુષાર્થથી થાય છે. જીવને અનુકૂળ સંયોગો અનંતવાર
મળ્યા, બાહ્ય વિષયોની વાત તેણે અનંતવાર સાંભળી પરંતુ આચાર્યદેવ કહે છે કે જીવે પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપની
પ્રાપ્તિ કે તેનું યથાર્થ શ્રવણ પૂર્વે ક્ષણમાત્ર કર્યું નથી તેથી તે મહાદુર્લભ છે.
અરે ભગવાન! પરમાં તું સુખ માને છે અને તેના વગર ન ચાલે એમ માને છે, પરંતુ શું તારો આત્મા
એવો પરાધીન છે કે પરવસ્તુ વગર તેને ન ચાલે!! ભાઈ, તારો આત્મા સ્વાધીન છે, તે પોતે પોતાથી સુખરૂપ
છે, પોતાના સુખને માટે જગતના કોઈ બાહ્ય વિષયોની અપેક્ષા રાખે એવો તે પરાધીન નથી. એક વાર અંતર્મુખ
થઈને તારા ચૈતન્યસ્વભાવની પ્રતીતિ અને અનુભવ કર. તેના અનુભવથી તારા જન્મમરણનો અંત આવી જશે
ને સિદ્ધપદની અપૂર્વ શાંતિ તને પ્રાપ્ત થશે.
શાંતિદાતાર શાંતિનાથ ભગવાનનો જય હો...
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–જ્ઞાતાનો વિચાર અને આચાર
પં. બનારસીદાસજી ‘પરમાર્થવચનિકા’ માં લખે છે કેઃ
જ્ઞાતા તો મોક્ષમાર્ગ સાધી જાણે પણ મૂઢ મોક્ષમાર્ગ સાધી જાણે નહિ......બાહ્યક્રિયા કરતો
થકો મૂઢ જીવ પોતાને મોક્ષમાર્ગનો અધિકારી માને છે, પણ અંતર્ગર્ભિત અધ્યાત્મરૂપ ક્રિયા–જે
અંર્તદ્રષ્ટિગ્રાહ્ય છે તે ક્રિયાને મૂઢ જીવ જાણે નહિ, કારણ અંર્તદ્રષ્ટિના અભાવથી અંર્તક્રિયા
દ્રષ્ટિગોચર આવે નહિ; તેથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ મોક્ષમાર્ગ સાધવાને અસમર્થ છે.
..... સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ અંર્તદ્રષ્ટિવડે મોક્ષપદ્ધતિ સાધી જાણે છે.......સમ્યગ્જ્ઞાન અને
સ્વરૂપાચરણની કણિકા જાગ્યે મોક્ષમાર્ગ સાચો....મૂઢ જીવ બંધપદ્ધતિને સાધતો થકો તેને
મોક્ષમાર્ગ કહે તે વાત જ્ઞાતા માને નહિ; કેમકે બંધને સાધવાથી બંધ સધાય પણ મોક્ષ સધાય
નહિ. જ્યારે જ્ઞાતા કદાચિત બંધપદ્ધતિનો વિચાર કરે ત્યારે તે જાણે કે આ બંધપદ્ધતિથી મારું દ્રવ્ય
અનાદિકાળથી બંધરૂપ ચાલ્યું આવ્યું છે, હવે એ પદ્ધતિનો મોહ તોડી વર્તે! આ પદ્ધતિનો રાગ
પૂર્વની જેમ હે નર! તું શા માટે કરે છે? તે ક્ષણમાત્ર પણ બંધપદ્ધતિમાં મગ્ન થાય નહિ. તે જ્ઞાતા
પોતાનું સ્વરૂપ વિચારે, અનુભવે, ધ્યાવે, ગાવે. શ્રવણ કરે, તથા નવધા ભક્તિ, તપ, ક્રિયા
પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપસન્મુખ થઈને કરે, એ જ્ઞાતાનો આચાર છે.