કારતક: ૨૪૮૬ : ૯ :
કે તે વ્યવહારના આશ્રયે કંઈ લાભ થાય છે. વ્યવહારનય અભૂતાર્થ છે, તેના આશ્રયે કાંઈ લાભ થતો
નથી છતાં ભગવાને તે વ્યવહારનું ‘પણ’ જ્ઞાન કરાવ્યું છે. ‘વ્યવહારનું પણ’ એટલે કે નિશ્ચયથી જીવોને
જે શુદ્ધસ્વભાવ છે તેનું જ્ઞાન કરાવીને, તેની સાથેસાથે પર્યાયના વ્યવહારનું પણ, જ્ઞાન કરાવ્યું છે.
હવે પ્રશ્ન થાય કે જો વ્યવહાર અભૂતાર્થ છે તો તે શા માટે દર્શાવો છો? તો આચાર્યદેવ કહે છે કે
સાંભળ! જો કે વ્યવહારનય અભૂતાર્થ છે તો પણ, વ્યવહારને પણ દર્શાવ્યો છે; કારણ કે તે વ્યવહારનય
વ્યવહારી જીવોને પરમાર્થનો કહેનાર છે તેથી, અપરમાર્થભૂત હોવા છતાં પણ, ધર્મતીર્થની પ્રવૃત્તિ કરવા
માટે તે દર્શાવવો ન્યાયસંગત જ છે.
જુઓ, આ નિશ્ચય વ્યવહારની સંધિ! શુદ્ધસ્વભાવને જાણનાર ધર્માત્મા પર્યાયમાં અશુદ્ધતા
વગેરેને પણ જાણે તો છે. પર્યાયમાં જેમ હોય તેમ જાણવું તે તો બરાબર ન્યાયસંગત જ છે. વ્યવહારને
અભૂતાર્થ કહ્યો તેનો અર્થ એમ નથી કે તેનું જ્ઞાન પણ ન કરવું.–જ્ઞાન તો કરવું પણ તેનો આશ્રય ન
કરવો, તેને જ જીવનું સ્વરૂપ ન માની લેવું.
જેનું લક્ષ શુદ્ધ જીવ ઉપર નથી પણ રાગ ઉપર અને દેહ ઉપર છે તેને ‘રાગી જીવ, પંચેન્દ્રિય
જીવ, જ્ઞાની જીવ, અજ્ઞાની જીવ’ એવા જીવના ભેદોવડે જીવનું સ્વરૂપ સમજાવે છે, એટલે કે
વ્યવહારદ્વારા પરમાર્થનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. ‘વ્યવહારના અવલંબને પરમાર્થની પ્રાપ્તિ થાય
છે’–એમ નથી કહ્યું, પરંતુ વ્યવહારદ્વારા પરમાર્થનું પ્રતિપાદન થાય છે–એમ કહ્યું છે. આ રીતે ભગવાને
વ્યવહાર કહ્યો હોવા છતાં, આચાર્યદેવે આઠમી ગાથામાં સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે તે વ્યવહારનય અનુસરવા
યોગ્ય નથી–‘व्यवहारनयो न अनुसर्त्त व्यः’
જિનમતમાં બંને નયો કહ્યા છે, તેને છોડીશ નહિ, એટલે નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને જેમ છે તેમ
જાણજે.–પણ બંનેને જાણીને કરવું શું? કે શુદ્ધસ્વભાવ તરફ ઢળવું, ને વ્યવહારને અભૂતાર્થ જાણીને
તેનો આશ્રય છોડવો.
રાગાદિભાવો જીવનો પરમાર્થસ્વભાવ ન હોવા છતાં તેને જીવની સાથે જેટલો સંબંધ છે તેટલો
જાણવો જોઈએ. પર્યાયમાં રાગ થતો હોય ને એમ જાણે કે અમને પર્યાયમાં પણ રાગ નથી, તો તો તેનું
જ્ઞાન જ મિથ્યા થયું–માટે વ્યવહારનય જાણવો અને કહેવો તે ન્યાયસંગત છે એટલે કે સમ્યગ્જ્ઞાન સાથે
મેળવાળું છે.
પરમાર્થે જીવ ત્રિકાળ શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ એકાકાર છે, છતાં જીવની પર્યાયમાં ૧૪ ગુણસ્થાનો–
જીવસ્થાનો વગેરે પ્રકારો છે તેને પણ જેમ હોય તેમ જાણવા જોઈએ, તથા દરેક ગુણસ્થાનની જે સ્થિતિ
હોય તે બરાબર જાણવી જોઈએ. ચોથા ગુણસ્થાને સમકિતીને કેવો રાગ છૂટી જાય ને કેવો રાગ રહે,
છઠ્ઠા ગુણસ્થાને મુનિને કેવો રાગ છૂટી જાય ને કેવો રાગ રહે,–તે જાણવું જોઈએ. જીવ તો વસ્ત્રથી જુદો
છે, પછી છઠ્ઠા ગુણસ્થાને મુનિને વસ્ત્ર હોય તો શું વાંધો?–એમ કોઈ માને તો તેને વ્યવહારની કે
નિશ્ચયની એક્કેયની ખબર નથી. અને, મુનિને પંચમહાવ્રત વગેરે શુભવિકલ્પ હોય છે.–એમ બતાવ્યું
ત્યાં તે વિકલ્પના આશ્રયે લાભ થવાનું માની લ્યે તો તેણે વ્યવહારને જ પરમાર્થ માની લીધો, એટલે
તેને પણ નિશ્ચયનું કે વ્યવહારનું એક્કેયનું ભાન નથી. નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને જેમ છે તેમ
ઓળખવા જોઈએ.
શાસ્ત્રોમાં બંધ–મોક્ષનું અને તેનાં કારણોનું જે વર્ણન કર્યું છે તે બધું વ્યવહારનયના વિષયમાં
આવે છે. વ્યવહારે શરીર અને કર્મ સાથે જીવનો સંબંધ, રાગદ્વેષથી જીવને બંધન, વીતરાગતાથી જીવની
મુક્તિ’–આવું દેખાડનારો વ્યવહારનય જો ન માનવામાં આવે તો બંધ અને મોક્ષ બંનેનો અભાવ કરે
છે. બંધન જ ન સ્વીકારે તો પછી મોક્ષનો ઉપાય કેમ કરે?–એટલે વ્યવહારે જીવને બંધન છે, એ જો ન
સ્વીકારવામાં આવે તો મોક્ષમાર્ગનું ગ્રહણ કરવાનું પણ ક્્યાં રહ્યું–અને શાસ્ત્રનો મોક્ષમાર્ગનો ઉપદેશ
પણ નિરર્થક ગયો!–માટે વ્યવહાર દેખાડવો તે ન્યાયસંગત છે.
જુઓને, મારવાનો–હિંસાનો ભાવ ક્્યારે આવે છે? કે જીવ અને શરીરનો સંબંધ સ્વીકારે છે
ત્યારે, એટલે કે