: ૮ : આત્મધર્મ: ૧૯૩
* –જો કે વ્યવહારનય
અભૂતાર્થ છે તો પણ.. *
–જુઓ, આમાં નિશ્ચય–વ્યવહારની સરસ
સંધિ છે. ‘ભાઈ! તારા આત્માને બંધનથી
છોડાવવા માટે તું મોક્ષનો ઉપાય કર’–આમ
મોક્ષમાર્ગના ગ્રહણનો ઉપદેશ કરવો તે
વ્યવહારનયથી છે.–પરંતુ મોક્ષમાર્ગનું ગ્રહણ કઈ
રીતે થાય?–તે કાંઈ વ્યવહારના અવલંબને થતું
નથી, તે તો નિશ્ચયસ્વભાવના અવલંબને જ થાય
છે, માટે સાર એ છે કે, જાણવા તો નિશ્ચય અને
વ્યવહાર બંનેને,–પણ આશ્રય કરવો એક
નિશ્ચયનો.–આ મોક્ષમાર્ગ સાધવાની રીત છે.
વિશેષ માટે આ પ્રવચન વાંચો.
(વીર સં. ૨૪૮પ: ભાદરવા વદ ૧૪ તથા અમાસ)
આચાર્યદેવે જીવ–અજીવનું ભેદજ્ઞાન કરાવીને, શરીરથી અને રાગથી ભિન્ન શુદ્ધ જીવનું સ્વરૂપ
બતાવ્યું. શરીર કે રાગાદિ તે ખરેખર જીવ નથી, જીવ તો ચૈતન્યમય જ છે, કેમકે ભેદજ્ઞાનીઓ સ્વયં
સ્વાનુભવથી તે શરીર અને રાગથી જુદા ચૈતન્યસ્વરૂપને અનુભવે છે.
–આવું શુદ્ધ જીવનું સ્વરૂપ સાંભળીને વ્યવહારના પક્ષવાળો શિષ્ય, શાસ્ત્રના વ્યવહારકથનનો
આધાર આપીને પૂછે છે: પ્રભો! આ રાગાદિ અને દેહાદિ જો જીવ નથી તો ભગવાનના આગમમાં
તેમને જીવ તરીકે કેમ વર્ણવ્યા છે? રાગી જીવ, દ્વેષી જીવ. એકેન્દ્રિયજીવ, પંચેન્દ્રિયજીવ ઈત્યાદિ કથનોથી
રાગને અને દેહને જીવ તરીકે કેમ કહ્યા છે? તેના ઉત્તરમાં આચાર્યદેવ આ ૪૬મી ગાથા કહે છે:–
વ્યવહાર એ દર્શાવિયો જિનવરતણા ઉપદેશમાં,
આ સર્વ અધ્યવસાન આદિ ભાવ જ્યાં જીવ વર્ણવ્યા.
હે શિષ્ય! પરમાર્થે દેહ અને રાગાદિથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વભાવ હોવા છતાં, ‘રાગી જીવ, પંચેન્દ્રિય
જીવ વગેરે’ કથન જિનવરના આગમમાં કર્યું છે તે, વ્યવહારનયને દર્શાવ્યો છે. એટલે કે પર્યાયમાં તે
પ્રકારનો રાગ અને દેહ સાથેનો નિમિત્તનૈમિત્તિકસંબંધ છે તેનું પણ જ્ઞાન કરાવ્યું છે.
વ્યવહારનયનું જ્ઞાન કરાવ્યું છે તેથી એમ ન સમજવું