વ્યવહારને લક્ષમાં લ્યે છે ત્યારે જ; નિશ્ચયથી તો દરેક જીવ ‘જ્ઞાયકસ્વભાવી અરૂપી અમર’ છે, તે તો
મરતો નથી, તેમજ ‘જ્ઞાયકસ્વભાવને હું હણું’ એવો વિકલ્પ પણ કોઈને આવતો નથી. સિદ્ધ ભગવાનને
મારું એવો ભાવ શું કોઈને આવે? ન જ આવે. ભરત–બાહુબલીને એક બીજા સામે લડવાનો ભાવ
આવ્યો પણ શું સિદ્ધ ભગવાનની સાથે લડવાનો ભાવ કોઈને આવે?–ના; કેમકે તેમને શરીર સાથે
સંબંધરૂપ વ્યવહાર જ નથી રહ્યો. એટલે હિંસાદિનો ભાવ જ ત્યાં છે કે જ્યાં વ્યવહાર છે. નિશ્ચયમાં તો
હિંસાદિભાવ હોતા નથી, અથવા નિશ્ચયસ્વભાવને લક્ષમાં લઈને તેમાં જે ઠરી ગયો હોય તેને
હિંસાદિભાવો ન હોય. પણ જ્યાં હિંસાદિભાવ છે ત્યાં વ્યવહાર છે, બંધન છે,–એમ જાણવું જોઈએ. અને
જ્યાં બંધન છે ત્યાં તે બંધનથી છૂટવાનો ઉપાય પણ જાણવો જોઈએ. આ રીતે બંધન અને તેનાથી
છૂટવાનો ઉપાય, એ બંને વ્યવહાર વગર સિદ્ધ થતા નથી. માટે ભગવાનના આગમમાં વ્યવહાર પણ
દર્શાવ્યો છે.–ભલે ભગવાને વ્યવહાર દર્શાવ્યો–છતાં તે વ્યવહાર છે તો અભૂતાર્થ! અભૂતાર્થ હોવા છતાં
વ્યવહારી જીવોએ તે વ્યવહારને પણ જાણવો જોઈએ.–એકલા વ્યવહારને જાણવાની વાત નથી, પરંતુ
‘વ્યવહારને પણ’ એમ કહીને નિશ્ચય સહિત વ્યવહારને પણ જાણવાની વાત કરી છે. નિશ્ચયને જાણ્યા
વગર એકલા વ્યવહારમાં જે મશગૂલ છે તે તો વ્યવહારમૂઢ છે, તેને તો વ્યવહારનું કે નિશ્ચયનું એકેયનું
ભાન નથી. અને પર્યાયમાં જે જે પ્રકારનો વ્યવહાર છે તેને જે નથી સ્વીકારતો તે પણ સ્વચ્છંદી
શુષ્કજ્ઞાની છે.
આત્મા રાગ–દ્વેષ–મોહ વગરનો છે’ એવું યથાર્થ ભાન હોવા છતાં, પર્યાયમાં જેટલા રાગ–દ્વેષ–મોહ છે
તેને પણ વ્યવહારે પોતાનાં જાણીને તેને ટાળવાનો ઉદ્યમ પણ વર્તે છે. શાસ્ત્રો પણ ઉપદેશ આપે છે કે
“અરે જીવ! રાગ–દ્વેષ–મોહથી તારો આત્મા બંધાય છે માટે તેનું તું છોડ....ને મોક્ષનો ઉપાય અંગીકાર
કર...વીતરાગી મોક્ષમાર્ગની આરાધના કરીને તારા આત્માને બંધનથી છોડાવ!” આ રીતે વ્યવહારે
જીવને બંધન છે તે બતાવીને તેનાથી છૂટવાનો ઉપદેશ ભગવાને કર્યો છે, તે ન્યાયસંગત જ છે.
મોક્ષમાર્ગનું ગ્રહણ કઈ રીતે થાય? તે કાંઈ વ્યવહારના અવલંબને થતું નથી, તે તો નિશ્ચયસ્વભાવના
અવલંબને જ થાય છે. માટે સાર એ છે કે, જાણવા તો નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેને,–પણ આશ્રય
કરવો એક નિશ્ચયનો.–આ મોક્ષમાર્ગ સાધવાની રીત છે.
મહત્ત્વનો સાર અહીં પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. જેમને વધુ વિસ્તારથી આ ગાથાના પ્રવચનો વાંચવા ઈચ્છા હોય
તેમણે પૂ. બેનશ્રીબેનલિખિત સમયસાર પ્રવચનો ભાગ ૩ માંથી વાંચવા,–તેમાં ૪૦ પાનાનાં વિસ્તારમાં
અને દ્રષ્ટાંત વગેરેથી નિશ્ચય–વ્યવહારનું સ્પષ્ટીકરણ છે આ ઉપરાંત આ ગાથામાં બીજાં કેટલાક
પ્રવચનો આત્મધર્મ અંક ૪૪માં પણ છપાયેલા છે, તે પણ વાંચવા)
ભૂતાર્થને આશ્રિત જીવ સુદ્રષ્ટિ નિશ્ચય હોય છે. ૧૧.
સમયસારની આ ગાથામાં જૈનશાસનનું હાર્દ છે.