કારતક: ૨૪૮૬ : ૧૭ :
‘કાર્ય’ છે. કાર્ય એટલે સમ્યગ્દર્શનાદિ કરનારને જ તેના કારણનું ખરું સ્વરૂપ અને મહિમા સમજાય છે.
વાહ, કારણ–કાર્યની કેવી સંધિ છે!
જુઓ, આ કારણ!
લોકો કહે છે કે તમે ‘કારણ’ ને માનો છો કે નહીં? –હા, ભાઈ હા! કારણને માનીએ છીએ.
પણ અમે તને પૂછીએ છીએ કે હે ભાઈ! ખરું કારણ તો કાર્ય આપવાની તાકાતવાળું હોય, કે તાકાત
વગરનું? જેનામાં કાર્ય આપવાની તાકાત ન હોય તેને ખરું કારણ કેમ કહેવાય? નિમિત્તકારણની અને
વ્યવહાર–કારણની વાત તો દૂર રહો,–તેમનામાં તો કાર્ય આપવાની તાકાત છે જ નહિ; અને નિશ્ચય
મોક્ષમાર્ગરૂપ જે કારણ છે તેનામાં પણ મોક્ષ આપવાની પૂરી તાકાત નથી, અંશે તાકાત છે; એટલે તે
મોક્ષમાર્ગ પણ મોક્ષનું ખરું કારણ નથી. મોક્ષનું મૂળ કારણ આત્માની પંચમભાવપરિણતિ છે, અર્થાત્
પંચમભાવપરિણતિ સહિત વર્તતો આત્મસ્વભાવ જ મોક્ષનું સાક્ષાત્ મૂળ કારણ છે, તેનામાં જ મોક્ષ
આપવાની તાકાત છે જેનામાં જે કાર્ય આપવાની તાકાત હોય તેને જ તેનું ખરું કારણ કહેવાય ને!
મોક્ષ માટે બહારનું કારણ જુટાવવાનું રહેતું નથી, અંદરમાં સાક્ષાત્ કારણ પડ્યું છે તેનું અવલંબન
કરતાં બાહ્યકારણો તો ત્યાં સ્વયમેવ હોય જ છે.
‘કારણશુદ્ધપર્યાય’ ના વર્ણનદ્વારા અહીં જે આત્માનું ‘નીકટ કારણ’પણું બતાવવું છે તે માટેનું
સામાન્ય દ્રષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે: જેમ રેતી અને લીંડીંપીપર બંનેમાં રસગુણ હોવા છતાં, ચોસઠપોરી તીખાસ
આપવા માટે નીકટનું કારણ લીંડીપીપરમાં છે. તેમ કાર્ય પ્રગટવા માટે આત્મામાં ત્રિકાળ સામર્થ્ય હોવા
છતાં વર્તમાન વર્તતું તેનું કારણપણું (–જેને અહીં કારણશુદ્ધપર્યાય તરીકે વર્ણવ્યું છે) તે સીધું–નીકટનું
કારણ છે. અને આ નીકટનું કારણ બધાય જીવોમાં વર્તી રહ્યું છે.–જેમ નીકટના કારણની અપેક્ષાએ
લીંડીપીપર અને રેતીમાં ભેદ પાડયા, તેમ જીવોમાં બે ભેદ પડતા નથી કે એક જીવમાં કારણ નજીક, ને
બીજામાં નહીં, ‘કારણ’ તો બધા જીવોને નજીકમાં જ (વર્તમાનમાં જ) છે.–એને કારણ તરીકે સ્વીકારે
એટલી જ કાર્ય પ્રગટવાની વાર છે. છે તો નજીક...પણ અજ્ઞાનના પડદાને લીધે દૂર થઈ પડ્યું છે!–તે
અજ્ઞાનનો પડદો તોડીને સીધા કારણ સાથે સંબંધ કરીને નિર્મળકાર્ય પ્રગટ કરવાની આ વાત છે.
જુઓ, ટીકાકારે અદ્ભુત વાત કરી છે. આ ટીકાકાર મુનિરાજ પંચપરમેષ્ઠિપદમાં ભળેલા છે
એટલે તેઓ પણ ‘ભગવાન’ છે. પંચ પરમેષ્ઠીભગવંતોને નમસ્કાર કરતાં આ મુનિરાજને પણ
નમસ્કાર પહોંચી જાય છે. તેઓ કહે છે કે પ્રભો! તારા કેવળજ્ઞાનનું કારણ તારી નજીકમાં તારી પાસે જ
છે....તે પૂજિત છે, આદરણીય છે; તેનું શરણ લેતાં સર્વ મનોરથની સિદ્ધિ થઈ જાય છે.–કયા મનોરથ?
કે મોક્ષનાં: મુમુક્ષુને મોક્ષ સિવાય બીજા શેના મનોરથ હોય?
ત્રિકાળી દ્રવ્ય–ગુણ ને કારણશુદ્ધપર્યાયનું જે સ્વરૂપ કહ્યું તેની જે ભાવના કરશે તેને
સમ્યગ્દર્શનથી માંડીને સિદ્ધપદ સુધીનાં શુદ્ધ કાર્યો થશે...અને પોતાના સર્વ મનોરથના સ્થાનભૂત એવી
પરમાનંદસ્વરૂપ મોક્ષદશાને તે પામશે–આમ સંતોના આશીર્વાદપૂર્વક આ લેખમાળા સમાપ્ત થાય છે.
[આ લેખમાળા પૂ. ગુરુદેવના અનેક વખતના પ્રવચનોમાંથી મહત્વનો સાર તારવીને ખૂબ જ
ચીવટપૂર્વક તૈયારી કરી છે; છતાં આ વિષય સૂક્ષ્મ અને ગહન હોવાથી મારી અલ્પબુદ્ધિને કારણે
લખાણના ભાવોમાં ક્્યાંય પણ દોષ રહી ગયો હોય તો જ્ઞાનીજનો અને શ્રુતદેવીમાતા પાસે નમ્રતાપૂર્વક
ક્ષમા માંગું છું–બ્ર હરિલાલ જૈન.]
કારણ–કાર્યની સાક્ષાત્ સંધિસ્વરૂપ એવા સર્વજ્ઞ પરમાત્માને નમસ્કાર હો.
કારણ સાથે સંધિપૂર્વક જેઓ નિજકાર્યને સાધી રહ્યા છે એવા સાધક સંતોને નમસ્કાર હો.
નિજકાર્યના હેતુભૂત સાક્ષાત્ કારણ દર્શાવનાર શ્રી સદ્ગુરુદેવને નમસ્કાર હો.
(નોંધ:– આ ‘કારણશુદ્ધપર્યાય’ની લેખમાળાના ૧૧ લેખો આત્મધર્મમાં અનુક્રમે અંક ૧૩૯, ૧૪૦, ૧૪૧,
૧૪૨, પ્રથમ ભાદરવાનો ખાસ અંક, ૧૪૬, ૧૮૮, ૧૮૯, ૧૯૦, ૧૯૧, ૧૯૨ અને ૧૯૩ માં છપાયેલ છે.)