વૈરાગ્યની છાયા છવાઈ ગઈ છે એવા તે નાનકડા રાજકુમાર મુનિ થાય છે.–અહા, એનો દેદાર! જાણે
નાનકડા સિદ્ધભગવાન હોય! ધન્ય એ દશા! ધન્ય એ જીવન!–એવી દશા પ્રગટ કરવા માટે કેવું
ભેદજ્ઞાન હોવું જોઈએ–તેની આ વાત છે.
આસ્રવોની ભિન્નતા કઈ રીતે છે તે ઓળખાવીને ભેદજ્ઞાન કરાવે છે: આ જગતમાં જે વસ્તુ છે તે
સ્વભાવમાત્ર જ છે. જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા પોતાના જ્ઞાનમાત્ર છે, ક્રોધાદિરૂપ નથી; અને ક્રોધાદિભાવો
તે ક્રોધાદિરૂપ છે, જ્ઞાનરૂપ નથી. આ રીતે આત્માનો સ્વભાવ અને ક્રોધાદિનો સ્વભાવ ભિન્ન ભિન્ન છે.
જે પરિણમન છે તે તો ક્રોધાદિરૂપ જ છે, તે જ્ઞાનરૂપ નથી. ક્રોધ તે જ્ઞાનનો સ્વભાવ નથી, જ્ઞાન
પરિણમીને ક્રોધરૂપ થતું નથી; અને ક્રોધાદિના પરિણમનમાં જ્ઞાન નથી, જ્ઞાન સાથે તેને અભેદતા નથી
પણ ભિન્નતા છે.–આ રીતે જ્ઞાનને અને ક્રોધને ભિન્નતા છે, એટલે કે આત્માને અને આસ્રવોને ભિન્નતા
છે.
નથી. આ રીતે જ્ઞાન જ્ઞાનમાં જ છે, ક્રોધાદિ ક્રોધાદિકમાં જ છે; તેમને એકપણું નથી, તેમનો સ્વભાવ
જુદો છે.–જ્યારે આવું જુદાપણું જાણીને જીવ જ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે ત્યારે, અજ્ઞાનથી થયેલી અનાદિની
કર્તાકર્મની પ્રવૃત્તિનો તેને અભાવ થઈ જાય છે, અને તેનો અભાવ થતાં તેને બંધન પણ છૂટી જાય છે.
આ રીતે જ્ઞાનવડે બંધન અટકે છે.
નથી. નિશ્ચયથી જે જ્ઞાનનું થવું તે તો આત્મા છે, અને ક્રોધાદિનું થવું તે ખરેખર આત્મા નથી;–તેની
સાથે આત્માની એક્તા નથી; તેથી તે ક્રોધાદિમાં તો ક્રોધાદિ જ છે, તેમાં જ્ઞાન નથી. આ રીતે જ્ઞાનમાં
ક્રોધ નથી ને ક્રોધમાં જ્ઞાન નથી; જ્ઞાન અને ક્રોધ બંનેનો સ્વભાવ જુદો છે, ને બંનેનું ભિન્નભિન્ન
પરિણમન છે. પણ જીવ તે બંનેને એક માનતો થકો, જ્ઞાનની જેમ જ ક્રોધાદિમાં પણ નિઃશંક–એકપણે–
કર્તાબુદ્ધિથી પ્રવર્તતો થકો અજ્ઞાની હતો ત્યારે તેને બંધન થતું હતું. હવે જ્ઞાન અને ક્રોધનું આવું
ભેદજ્ઞાન કરવાથી જીવ પોતાના જ્ઞાનભાવમાં જ પરિણમે છે, અને ક્રોધાદિને જ્ઞાનથી ભિન્ન જાણતો થકો
તે ક્રોધાદિના કર્તાપણે પરિણમતો નથી, તેથી તેને બંધન થતું નથી. આ રીતે ભેદજ્ઞાનથી જ બંધન અટકે
છે.
તો લ્યો. આવા સ્વભાવને લક્ષમાં લઈને તેનું બહુમાન–રુચિ–ઘોલન કરવું તે હિતનો ઉપાય છે.