માગશર : ૨૪૮૬ : ૧૧ :
બંધનથી છૂટકારાનો ઉપાય બતાવીને
આચાર્યદેવ શિષ્યની જિજ્ઞાસા તુપ્ત કરે છે.
(શ્રી સમયસાર ગા. ૬૯ થી ૭૨ ઊપરનાં પ્રવચનોનું દોહન : ગતાંકથી ચાલુ)
ભાઈ! આવા ટાણાં મળ્યા, હવે તો તારા સ્વભાવને લક્ષમાં લે.
પરભાવોના પ્રેમમાં તેં તારા આત્માની દરકાર કદી ન કરી. એક વાર
સ્વભાવને જરાક લક્ષમાં લેતાં જ તને એમ થશે કે ‘અહો! આ જ મારે
આદરણીય છે...આ સ્વભાવની દરકાર વિના અત્યારસુધીનો કાળ મેં વ્યર્થ
ગુમાવ્યો.’
ન સમજાય ત્યાંસુધી આ જ પ્રયત્ન કર્યા કરવો. ‘જીવનમાં આ જ
એક કરવા જેવું છે’ એમ બહુમાનપૂર્વક તેનો જ પ્રયત્ન કર્યા કરવો. આ
ભેદજ્ઞાન સિવાય બીજો તો કોઈ હિતનો ઉપાય નથી. એકવાર જેને ભેદજ્ઞાન
થયું તેને તે મોક્ષપદ પમાડશે.
(૮૧) ભેદજ્ઞાન શું ને અજ્ઞાન શું તેની આ વાત છે. જ્ઞાન અને રાગને ભિન્ન ઓળખીને
જ્ઞાનમાં વર્તવું તે ભેદજ્ઞાન છે; અને જ્ઞાન ને રાગની ભિન્નતા ન ઓળખતાં તેમને એકમેક માનીને
રાગમાં વર્તવું તે અજ્ઞાન છે. ભેદજ્ઞાન તો મોક્ષનું મૂળ છે, ને અજ્ઞાન તે સંસારનું મૂળ છે.
(૮૨) ભેદજ્ઞાનમાં જ્ઞાનસ્વરૂપનો આદર છે, અજ્ઞાનમાં રાગનો આદર છે. જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનો
જ્યાં આદર છે ત્યાં પુણ્ય–પાપનો આદર નથી. જ્ઞાનસ્વરૂપનો આદર છોડીને જે વિકારનો આદર કરે છે
ને વિકારના કર્તાપણે પ્રવર્તે છે તેને તે વિકારની પ્રવૃત્તિમાં જ્ઞાનરૂપ પરિણમન નથી થતું, પણ અજ્ઞાન
થાય છે. આ રીતે અજ્ઞાનમય એવી ક્રોધાદિ પ્રવૃત્તિને અને જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને ભિન્નતા છે. આવી
ભિન્નતાનું જ્યારે ભાન થાય છે ત્યારે જીવ જ્ઞાની થયો થકો ક્રોધાદિની પ્રવૃત્તિથી જુદો પડીને જ્ઞાનમાં જ
પ્રવર્તે છે; અને ત્યારે તેને બંધન થતું નથી. આ રીતે બંધનથી છૂટવાની વિધિ ભેદજ્ઞાન જ છે.
(૮૩) જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ થઈને જ્યારે જીવ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ પરિણમ્યો,
ત્યારે તેણે રત્નત્રયધર્મની ઉપાસના કરી એટલે તેને તો ‘પર્યુષણ’ જ છે. પર્યુષણ અર્થાત્ આરાધના
અમુક જ દિવસોમાં થાય ને બીજા દિવસોમાં ન થાય એમ નથી. જે ક્ષણે જીવ ચૈતન્યસ્વભાવની સન્મુખ
થઈને તેની ઉપાસના–આરાધના કરે તે ક્ષણ તેને માટે પર્યુષણ જ છે.
(૮૪) કેટલાક લોકો તો મૂળ આરાધનાને ભૂલીને પર્યુષણના દિવસની તકરારમાં પડયા છે.
અરે, જેની ઉપાસના કરવાની છે તેનું તો ભાન નથી તો પર્યુષણ કોનાં?–આરાધના કોની? સ્વભાવને
બદલે વિભાવની આરાધના (આદર) કરે તો તો તેમાં ધર્મની વિરાધના થાય છે. ભલે પર્યુષણના
દિવસો હોય,–પણ જેને ભેદજ્ઞાન નથી, આત્માનો સ્વભાવ અને ક્રોધાદિની ભિન્નતાનું ભાન નથી ને
વિકારના કર્તૃત્વમાં જ વર્તે છે, તેને તો તે દિવસો પણ વિરાધનાના જ છે. પણ લોકો અંદરની મૂળ
વસ્તુને ભૂલીને બહારના દિવસોને જ વળગ્યા!
(૮પ) અહીં ભેદજ્ઞાનધર્મની અપૂર્વ વાત આચાર્યદેવ સમજાવે છે. જેણે આવું ભેદજ્ઞાન પ્રગટ
કર્યું તે જીવ નિરંતર ચૈતન્યસ્વભાવની આરાધનારૂપે જ પરિણમતો હોવાથી તેને તો સદાય ‘પર્યુષણ’
જ છે,–ધર્મની ઉપાસના તેના આત્મામાં સદાય વર્ત્યા જ કરે છે.