: ૧૨ : આત્મધર્મ : ૧૯૪
(૮૬) પહેલાં વસ્તુની સાચી ભૂમિકા સમજવી જોઈએ. ધર્મની કઈ ભૂમિકા છે, ને અધર્મની
કઈ ભૂમિકા છે? આત્માને ક્રોધાદિ સાથે એકત્વ પ્રવૃત્તિરૂપ જે અજ્ઞાન છે તે જ અધર્મની ભૂમિકા છે,–તે
જ સંસારનું મૂળ છે. અને, આત્મા અને ક્રોધાદિનું ભેદજ્ઞાન કરવું તે જ ધર્મની ભૂમિકા છે,–તે
ભેદજ્ઞાનરૂપી ભૂમિકા વગર ધર્મનું ઝાડ ઊગી શકતું નથી.
(૮૭) અરે જીવ! પરભાવોના પ્રેમમાં તેં તારા સ્વભાવની દરકાર કદી ન કરી...ભાઈ! આવા
ટાણાં મળ્યા...હવે તો તારા સ્વભાવને લક્ષમાં લે. એકવાર સ્વભાવને જરાક લક્ષમાં લેતાં જ તને એમ
થશે કે અહો! આ જ મારે આદરણીય છે...આ સ્વભાવની દરકાર વિના અત્યારસુધીનો કાળ મેં વ્યર્થ
ગુમાવ્યો...હવે તો મારે આ જ કરવા જેવું છે.
(૮૮) આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવી છે. જ્ઞાનસ્વભાવ તરફના જેટલા પરિણામ છે તે જ્ઞાન જ છે; તે
ક્રોધાદિથી ભિન્ન છે. અને ક્રોધાદિના કર્તૃત્વવાળા જે પરિણામ છે તે ક્રોધાદિ જ છે, તે જ્ઞાનથી ભિન્ન છે.–
આમ બંનેની ભિન્નતા છે. તેમાંથી જે જ્ઞાનમાં પ્રવર્તે છે તે તો જ્ઞાની છે, ને જે ક્રોધાદિમાં પ્રવર્તે છે તે
અજ્ઞાની છે. અજ્ઞાનથી થયેલી કોધાદિની પ્રવૃત્તિ અનાદિથી ચાલી આવે છે,–પણ ભેદજ્ઞાનવડે
જ્ઞાનસ્વભાવમાં પ્રવૃત્તિ થતાં જ, અજ્ઞાનથી થયેલી તે ક્રોધાદિની પ્રવૃત્તિનો નાશ થઈ જાય છે ને તેનો
નાશ થતાં બંધન પણ છૂટી જાય છે.
–આ રીતે જ્ઞાનમાત્રથી જ બંધનો નિરોધ સિદ્ધ થાય છે.ાા ૭૧ાા
(૮૯) જુઓ, ભેદજ્ઞાન માટે તૈયાર થયેલા શિષ્યને આચાર્યદેવ આ વાત સમજાવે છે. શિષ્ય
ધીરો થઈને જિજ્ઞાસાથી આ વાત સમજે છે. આચાર્યદેવે એમ સમજાવ્યું કે આત્મા અને આસ્રવોના
ભેદજ્ઞાનમાત્રથી જ બંધનો નિરોધ થાય છે. તે સાંભળીને જિજ્ઞાસુ શિષ્ય પૂછે છે કે પ્રભો! જ્ઞાનમાત્રથી
જ બંધનો નિરોધ કઈ રીતે થાય છે? જ્ઞાનના બહુમાનપૂર્વક શિષ્ય પૂછે છે કે અહો ! આ જ્ઞાન કેવું...કે
જેનાથી બંધનો નિરોધ થઈ જાય છે! જ્ઞાનમાત્રથી જ બંધનો નિરોધ થઈ જાય–એ કઈ રીતે? તેના
ઉત્તરમાં આચાર્યદેવ કહે છે કે–
અશુચિપણું, વિપરીતતા એ આસ્રવોનાં જાણીને,
વળી જાણીને દુઃખકારણો, એથી નિવર્તન જીવ કરે. ૭૨
આસ્રવોનું અશુચિપણું અને વિપરીતપણું તથા તેઓ દુઃખનાં કારણ છે એમ જાણીને જીવ
તેમનાથી નિવૃત્તિ કરે છે.
(૯૦) ભગવાન ચૈતન્યમૂર્તિ આત્માનો સ્વભાવ તો પવિત્ર છે–નિર્મળ છે, જ્ઞાનમય છે, સુખથી
ભરેલો છે, અને આસ્રવો કેવા છે?–તેઓ તો અશુચિરૂપ છે–મલિન છે, જ્ઞાનથી વિપરીત છે અને
દુઃખમય છે.–આમ બંનેના ભિન્નભિન્ન સ્વભાવને જે જ્ઞાન જાણે છે તે જ્ઞાન, આસ્રવોથી પાછું વળીને
આત્મસ્વભાવ તરફ ઝૂકી જાય છે, દુઃખના કારણરૂપ આસ્રવોથી પાછું વળીને સ્વભાવના સહજસુખમાં
નિમગ્ન થાય છે: આ રીતે તે જ્ઞાન સ્વયં આસ્રવોથી નિવર્તેલું હોવાથી, જ્ઞાનમાત્રથી જ બંધન અટકી
જાય છે. આવા જ્ઞાન સિવાય બીજી કોઈ વિધિથી બંધન અટકતું નથી. ‘જ્ઞાનમાત્ર’ કહેતાં જ્ઞાન સાથેના
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યક્ચારિત્ર વગેરે તો તેમાં ભેગાં જ છે; ‘જ્ઞાનમાત્ર’માં જ્ઞાનથી વિરુદ્ધ ભાવોનો નિષેધ
છે પણ જ્ઞાન સાથેના અવિરુદ્ધભાવો (શ્રદ્ધા–ચારિત્ર વગેરે) નો નિષેધ નથી.
(૯૧) જુઓ ભાઈ! શ્રવણમાં–વિચારમાં–મનનમાં ને અંતરના મંથનમાં ચારે બાજુથી આ જ
વાત નક્કી કરવી. ન સમજાય ત્યાંસુધી આ જ પ્રયત્ન કર્યા કરવો. ‘જીવનમાં આ જ એક કરવા જેવું
છે’ એમ બહુમાનપૂર્વક નિરંતર તેનો જ પ્રયત્ન કર્યા કરવો. કેમ કે આ સિવાય બીજો તો કોઈ હીતનો
ઉપાય નથી. જેને સંસારના દુઃખોથી આત્માનો છૂટકારો કરવો હોય તેણે આ સમજ્યે જ છૂટકો છે.
આનું બહુમાન કરનાર પણ બહુ ભાગ્યશાળી છે...ને જે સમજે તે તો ન્યાલ થઈ જશે, કેમકે જે ભેદજ્ઞાન
થયું તે સતત ચાલુ રહીને તેને મોક્ષપદ પમાડશે. (ચાલુ)