: ૧૦ : આત્મધર્મ: ૧૯પ
શુભરાગને પણ ખરેખર મલિન જાણે છે. પાપ ભાવને તો સાધારણ લોકો મલિન કહે જ છે
પરંતુ પુણ્યભાવને તેઓ ધર્મ સમજે છે, તે આસ્રવ હોવા છતાં તેને ધર્મ સમજે છે એ તેમની
મૂઢતા છે, અજ્ઞાન છે.
૧૧૦ જીવને જ્યાં સુખ લાગે તેમાં તે પ્રવૃત્તિ કરે છે, અને જ્યાં દુઃખ લાગે ત્યાંથી તે નિવૃત્તિ કરે છે,
કેમ કે સર્વે જીવો સુખને ચાહે છે ને દુઃખથી ડરે છે. જ્યાંસુધી જીવ રાગમાં સુખ માને છે
ત્યાંસુધી તે આસ્રવોમાં જ પ્રવર્તે છે, પણ તેનાથી પાછો વળીને સ્વભાવમાં આવતો નથી.
ભેદજ્ઞાનવડે જ્ઞાની એમ જાણે છે કે આ શુભ–અશુભ સર્વે આસ્રવો દુઃખરૂપ છે ને મારો જ્ઞાન–
સ્વભાવ જ સુખરૂપ છે.–આવું જાણતો તે આત્મસ્વભાવમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે ને આસ્રવોથી
નિવૃત્તિ કરે છે. આ રીતે ભેદજ્ઞાન તે જ બંધને રોકવાનો અને મોક્ષનો પામવાનો ઉપાય છે.
૧૧૧ જેમ સ્વચ્છ પાણીથી ભરેલા સરોવરમાં ઉપર જે લીલફૂગ છે તે મલિન છે ને નિર્મળ જળ
તેનાથી જુદું છે; તેમ નિર્મળ ચૈતન્યજળથી ભરેલા આત્મસરોવરમાં ઉપર જે રાગાદિ
આસ્રવોનાં ગોદડાં છે તે લીલફૂગની જેમ મલિનપણે અનુભવાય છે, તેનું વેદન મલિનરૂપ છે,
ને નિર્મળચૈતન્યજળ તેનાથી જુદું છે, તે ચૈતન્યનું વેદન નિર્મળ–વીતરાગી આનંદરૂપ છે. આ
રીતે વેદનવડે પોતાના અંતરમાં તે બન્નેને ભિન્ન ભિન્ન સમજીને જ્ઞાની જીવ, લીલફૂગ દૂર કરીને
સ્વચ્છ જળ પીનારા પુરુષની જેમ, રાગથી છૂટા પડીને નિર્મળ ચૈતન્યને જ અનુભવે છે.
૧૧૨ અહીં આસ્રવોને મલિન કહ્યા તેની સામે આત્માને ‘ભગવાન આત્મા’ એમ કહીને ‘અતિ
નિર્મળ’ કહ્યો. અહા! ક્્યાં આસ્રવ! ને ક્્યાં પરમ પવિત્ર ભગવાન આત્મા! આસ્રવોનો તો
સ્વાદ મેલો કષાયેલો (–કષાયવાળો) છે અને ભગવાન આત્માનો સ્વાદપરમપવિત્ર મીઠો–
મધુરો (આનંદરૂપ) છે.–આવો સ્વાદભેદ જાણે તે જ્ઞાની આસ્રવોના સ્વાદમાં કેમ જોડાય?
૧૧૩ વળી ભગવાન આત્મા તો સ્વ–પરપ્રકાશક જાગૃત જ્યોત છે, અને પુણ્ય–પાપની લાગણીપૂર્વક
આસ્રવો પોતે પોતાને કે બીજાને નહિ જાણનારા હોવાથી જડસ્વરૂપ છે, તેઓ તો બીજાવડે
જણાવાયોગ્ય છે.–આ રીતે પણ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા ક્રોધાદિથી ભિન્ન છે.
૧૧૪ ક્રોધને ખબર નથી કે ‘હું ક્રોધ છું; તેનાથી જુદું એવું જ્ઞાન જ તેને જાણે છે કે ‘આ ક્રોધ છે’
‘હું જ્ઞાન છું’ એમ જ્ઞાન પોતે પોતાને પણ જાણે છે, અને ‘આ ક્રોધ છે, તે હું નથી’ એમ જ્ઞાન
પરને પણ જાણે છે. ‘હું ક્રોધ છું’–એમ માનીને ક્રોધાદિમાં પરિણમતું (–પણ તેનાથી જુદું નહિ
રહેતું) એવું જ્ઞાન, પોતાને કે ક્રોધાદિને જાણી શકતું નથી એટલે તે આંધળું જ્ઞાન છે, અર્થાત્
તે જ્ઞાન નથી પણ અજ્ઞાન છે. ભેદજ્ઞાનવડે જ્ઞાન અને ક્રોધાદિને જુદા જાણતો થકો ભગવાન
આત્મા સદા ચેતકપણે જ રહે છે, ક્રોધાદિપણે થતો નથી.
૧૧પ આવું ભેદજ્ઞાન થતાં જ જીવને પોતાના અંતરમાં મુક્તિ પ્રતિભાસે છે, ને બંધનથી તે દૂર રહે
છે. માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે અહો! આ ભેદજ્ઞાન જ મુક્તિનો પરમ ઉપાય છે, તેનાથી જ
બંધન અટકી જાય છે. સ્વભાવ પ્રગટ કરવાનો અને બંધનને અટકાવવાનો આ એક જ
ઉપાય છે, બીજો કોઈ ઉપાય નથી.
૧૧૬ કોઈ કહે કે આમાં તો એકલું જ્ઞાન આવ્યું, પચ્ચખાણ વગેરે કાંઈ ન આવ્યું? તો તેને કહે છે કે
અરે ભાઈ! ‘જ્ઞાન’ એટલે શું–એની તને હજી ખબર નથી. પચ્ચખાણની પણ તને ખબર નથી,
એટલે જ આવો સંદેહ તને ઊંઠે છે. ચૈતન્યતત્ત્વને યથાર્થપણે જાણીને તેમાં જ્ઞાન જેટલે અંશે ઠર્યું
તેટલે અંશે ખરું પચ્ચખાણ છે, તે જ્ઞાન પોતે જ પચ્ચખાણસ્વરૂપ છે કેમકે તે જ્ઞાનમાં રાગાદિ
પરભાવોનો ત્યાગ વર્તે છે. યથાર્થ જ્ઞાન વિના પચ્ચખાણનું સ્વરૂપ અજ્ઞાની નહિ જાણી શકે. તે
અજ્ઞાની તો કંઈક અશુભ છોડીને શુભ કરે તે શુભને જ પચ્ચખાણ માનશે, પરંતુ શુભભાવરૂપ
પચ્ચખાણ પણ બંધનરૂપ છે, અને સ્વરૂપમાં ઠરતું જ્ઞાન જ અબંધરૂપ છે. રાગમાં અટકેલા જીવો,
રાગનો જેમાં ત્યાગ છે