જે જ્ઞાતા છે તેને કર્મબંધન થતું નથી; જે રાગાદિનો કર્તા છે તેને જ કર્મબંધન થાય છે.
૯પ પ્રશ્ન:– તો પછી જ્ઞાની શેનોય કર્તા છે જ નહીં?
ઉત્તર:– જ્ઞાની પોતાની સમ્યક્ત્વાદિ નિર્મળ પર્યાયોરૂપે પરિણમતો થકો તેનો કર્તા છે, અને તે
નિર્મળપર્યાય તેનું કર્મ છે. આ રીતે તેને કર્તાકર્મની એકતા છે. નિર્મળપર્યાયથી બહારના બીજા
કોઈ કાર્ય સાથે જ્ઞાનીને એકતા નથી તેથી જ્ઞાની તેનો કર્તા નથી. રાગ પણ નિર્મળપર્યાયથી
બહાર છે, જ્ઞાની તેનો પણ કર્તા નથી.
૯૬ જ્યારે પોતાના નિર્દોષ સ્વભાવનું અને વિકારીભાવનું ભેદજ્ઞાન કરીને જીવ પોતાના સ્વભાવમાં
પ્રવર્તે છે ત્યારે તે અબંધ થાય છે એટલે કે તેને બંધન થતું નથી; અને જ્યાંસુધી વિકારીભાવને
પોતાના માનીને તેમાં પ્રવર્તે છે ત્યાંસુધી તેને બંધન થાય છે, મુક્તિ થતી નથી.
૯૭ અનંતકાળથી જીવે બધું કર્યું છે પણ વિકારીભાવથી છૂટા પડવાનો પ્રયત્ન કદી કર્યો નથી.
અવિકારી અબંધસ્વરૂપ આત્માને સમજ્યે જ મોક્ષનો પંથ પ્રગટે છે. સ્વભાવ અને વિભાવનું
ભેદજ્ઞાન તે જ મોક્ષને સાધવાની દોરી છે, ભેદજ્ઞાન થતાંવેંત મોક્ષને સાધવાની દોરી હાથમાં
આવે છે, એટલે કે આત્મામાં મોક્ષની નિઃશંકતા થઈ જાય છે.
૯૮ જુઓ ભાઈ, આ અપૂર્વ સત્ય વાત છે. દુનિયાના ઘણા જીવો ન માને કે વિરોધ કરે તેથી કાંઈ
‘સત્’ તે અસત્ ન થઈ જાય; અને દુનિયાના ઘણા જીવો માને તેથી કાંઈ ‘અસત્’ તે સત્ ન
થઈ જાય. દુનિયા તો અનાદિથી ઊંધે માર્ગે છે જ, તે ઊંધુંં કહે જ; પરંતુ જ્ઞાની પોતાના અંતરમાં
સત્યમાર્ગમાં નિઃશંક છે, દુનિયાને તાબે થઈને તે બીજું માને નહીં. સંસારમાં રખડનાર જીવોના
અને મોક્ષને સાધનાર જીવોના રસ્તા જુદા જ હોય, સંસારમાર્ગી અને મોક્ષમાર્ગી એ બંનેના
રસ્તા એકબીજાથી ઉલટા જ હોય, ઉલટા ન હોય તો સંસાર–મોક્ષ જ ન હોય.
૯૯ સ્વભાવ અને વિભાવનું ભેદજ્ઞાન કરીને જેટલો સ્વભાવમાં રોકાણો તેટલો આત્મા,
તેટલો ધર્મ, અને તેટલું જ જિનશાસન છે; એ સિવાય રાગદ્વેષમાં રોકાવું તે ધર્મ નથી, તે
આત્મા નથી, તે જિનશાસન નથી, પરંતુ તે અધર્મ છે, અનાત્મા છે, વિભાવ છે, આસ્રવ
છે, બંધન છે, સંસાર છે.
૧૦૦ જ્યારે જીવ પોતાના સ્વભાવના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આચરણરૂપે પરિણમે છે ત્યારે તેને રાગ–દ્વેષ–ક્રોધાદિ
ભાવો પોતામાં થતા દેખાતા નથી; ‘હું જ્ઞાન છું’ એવા વેદનમાં એકાગ્ર થતાં ‘હું ક્રોધ છું’ એવું
વેદન થતું નથી; આ રીતે જ્ઞાન અને ક્રોધાદિ ભેગાં નથી જ, ભિન્ન જ છે. જેણે ભિન્ન જાણ્યા તે
ક્રોધાદિનો કર્તા થતો નથી પણ જ્ઞાતા જ રહે છે. જ્ઞાતાપણું પોતાનો સ્વભાવ છે, અને ક્રોધાદિ
પોતાનો સ્વભાવ નથી એમ ભેદજ્ઞાનથી બંનેને જુદા જાણીને, પોતે જ્ઞાતાપણે જ રહેતો થકો
ક્રોધાદિથી જુદો જ પરિણમે છે; તે ક્રોધાદિને પોતાથી ભિન્ન જાણ્યા તેથી તેનો કર્તા થતો નથી.
૧૦૧ પોતાની સ્વભાવપર્યાય (સમ્યગ્દર્શનાદિ) ઊઘાડું તો જ ખરો સંતોષ છે એમ નહિ માનતાં
અજ્ઞાની જીવ અશુભમાંથી શુભ રાગ થાય તેમાં જ સંતોષ માની લ્યે છે, એટલે શુભરાગથી
જ તે સંતોષ માની લ્યે છે, તેથી ખરેખર તેને રાગનો લોભ છે, એ અનંતાનુબંધી લોભ છે.
૧૦૨ રાગનો જ્યાં આદર છે ત્યાં વીતરાગસ્વભાવનો અનાદર છે. અને જ્યાં વીતરાગસ્વભાવનો
અનાદર છે ત્યાં, તે વીતરાગસ્વભાવને પામેલા સર્વજ્ઞનો, તેને સાધનારા સાધુઓનો, તેમજ
તેનું પ્રતિપાદન કરનારા શાસ્ત્રનો પણ અનાદર તે ઊંધા અભિપ્રાયમાં સેવાઈ જાય છે.
વીતરાગી દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની આજ્ઞા તો વીતરાગભાવની જ પોષક છે, તેને બદલે જેણે
પોતાના અભિપ્રાયમાં રાગનું પોષણ કર્યું તેણે ખરેખર વીતરાગની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કર્યું છે.
બહારથી ભલે વીતરાગના ભક્તિ–પૂજા–બહુમાનનો શુભભાવ કરતો હોય પરંતુ અંતરમાં
વીતરાગસ્વરૂપના અજ્ઞાનને લીધે તે પોતાના અભિપ્રાયમાં તો રાગનું જ સેવન ને રાગના જ
ભક્તિ–પૂજા–બહુમાન કરી રહ્યો છે. આ ઊંધો અભિપ્રાય