સાથેના એકપણાની ‘નાસ્તિ’ જરૂર થાય જ છે.–આવી અસ્તિ–નાસ્તિ વગર ભેદજ્ઞાનની સિદ્ધિ થતી જ
નથી.
એમ કદી બની શકતું નથી. એક ઉપયોગને, સ્વભાવ સાથે અને રાગ સાથે એમ બંને સાથે કદી એકતા
રહી શકતી નથી. સ્વભાવ સાથે એકતા થતાં રાગ સાથે ભિન્નતા થઈ જાય છે; જો રાગથી ભિન્નતા ન
થાય તો સ્વભાવ સાથે એકતા થતી નથી. આ રીતે જે ભેદજ્ઞાન છે તે નિયમથી રાગાદિથી નિવર્તેલું છે.
અને જ્યાં રાગાદિથી નિવૃત્તિ છે ત્યાં બંધન પણ થતું નથી. આ રીતે સિદ્ધ થયું કે જ્ઞાનમાત્રથી બંધન
અટકી જાય છે.
રહ્યા છતાં કેવું જ્ઞાન કરવાથી ધર્મની શરૂઆત થાય–તેની આ વાત છે. જીવોએ અનાદિકાળથી
પરાઙ્મુખદ્રષ્ટિ રાખીને બધું કર્યું, શાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો, વ્રત કર્યાં, તપ કર્યાં, અરે! દિગંબરમુનિ પણ
અનંતવાર થયો, વનમાં રહ્યો, એકાંતમાં બેઠો;–આ બધુંય કર્યું પરંતુ રાગથી જરાકે ય જુદો ન પડયો,
રાગમાં જ વર્તીને બધું કર્યું અને એમ માન્યું કે આનાથી હવે મારો મોક્ષ થઈ જશે, હું આ મોક્ષનો જ
ઉપાય કરું છું.–આવી ઊંધી માન્યતાને લીધે રાગથી જુદો પડીને સ્વભાવમાં આવ્યો નહીં, તેથી તેને
જરાય કલ્યાણ થયું નહિ, બંધનથી જરાય છૂટકારો થયો નહિ. બંધનથી છૂટવાની ને મોક્ષદશા પામવાની
જે રીત અને જે વિધિ છે તે પ્રમાણે જાણે–માને ને વર્તે તો મોક્ષદશા પ્રગટે.
અનુભવ થઈ શકે છે. કેવી પ્રતીતિ?–કે જેવી ગણધરોને, કેવળજ્ઞાનીને અને સિદ્ધભગવંતોને હોય તેવી.–
આવી પ્રતીત બેનો–ભાઈઓ બધાને થઈ શકે, અરે! આઠ વર્ષની બાલિકાને પણ થઈ શકે. અત્યારે
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં આઠ આઠ વર્ષની બાલિકાઓ અને આઠ આઠ વર્ષના રાજકુંવરો આવી આત્મપ્રતીતિ
કરી રહ્યા છે. વાહ! આઠ વર્ષનો બાળક હોય...હજી તો બાળપણાના ખેલ ખેલતો હોય...પણ અંદર જુઓ
તો ગણધર જેવો વિવેક આત્મામાં વર્તતો હોય.–આવી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ સ્તુતિ કરતાં કવિરાજ પં.
બનારસીદાસજી કહે છે કે–
सांचा सुख मानें निज महिमा अडोल जानें, आपु ही में आपनो स्वभाव ले धरतु है।
जैसे जल कर्दम कुतकफल भिन्न करे, तैसे जीव अजीव विलछन करतु है;
आतमशकति साधे ज्ञानको उदौ आराधे, सोइ समकिती भवसागर तरतु है।
(૧૩૦) અજ્ઞાન અવસ્થામાં ચૈતન્યને ભૂલીને જેવા રાગ–દ્વેષ કરતો તેવા ને તેવા જ્ઞાનઅવસ્થા
થયું તેની ખબર પોતાને