: ૧૨ : આત્મધર્મ: ૧૯૭
પોષ વદ છઠ્ઠે પૂ. ગુરુદેવે સૌરાષ્ટ્રમાં વેદીપ્રતિષ્ઠા નિમિત્તે મંગલવિહાર
કર્યો ત્યાર પહેલાં પોષ વદ પાંચમના રોજ સુવર્ણપુરીમાં થયેલું આ
પ્રવચન છે....તેમાં સાધકદશાની સુંદર ઓળખાણ આપી છે.
૧ આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેની મુક્તિનું કારણ પણ જ્ઞાનસ્વરૂપ જ હોય; પુણ્ય–પાપ તો સ્વયં
બંધ સ્વરૂપ છે, તે મુક્તિનું કારણ કેમ હોય? ન જ હોય.
૨. આ રીતે જ્ઞાન તે મોક્ષનું કારણ અને પુણ્ય–પાપ તે બંધનું કારણ,–આમ હોવા છતાં તે બંને
એક સાથે કેમ હોઈ શકે? એવી શિષ્યની આશંકા છે.
૩. તે આશંકાનું સમાધાન કરતાં આચાર્યદેવ કહે છે કે સાંભળ, હે શિષ્ય! સાધકદશામાં મોક્ષનું
કારણ એવું જ્ઞાન, અને બંધનું કારણ એવા પુણ્ય–પાપ, એ બંનેને સાથે હોવામાં કોઈ વિરોધ નથી.
૪. સાધકને જ્યાં સુધી જ્ઞાનની વિરતિ પૂરી થઈ નથી ત્યાં સુધી ધર્મધારા અને કર્મધારા બંને
સાથે વર્તે છે; તે બંને સાથે વર્તતા હોવા છતાં, તેઓ એક સ્વરૂપપણે નથી વર્તતા, પણ ભિન્નભિન્નપણે
વર્તે છે.
પ. સમ્યગ્જ્ઞાન હોય ત્યાં મિથ્યાજ્ઞાન ન હોય એ વાત બરાબર છે. પરંતુ સમ્યગ્જ્ઞાન હોય ત્યાં
પુણ્ય–પાપ જ હોય–એવો કોઈ નિયમ નથી.
૬. આ રીતે સાધકદશામાં જ્ઞાન સાથે પુણ્ય પરિણામ પણ વર્તતા હોવા છતાં, ત્યાં પણ મોક્ષનું
કારણ તો જ્ઞાન જ છે, પુણ્યપરિણામ તે મોક્ષનું કારણ નથી પણ બંધનું જ કારણ છે.
૭. તે બંધના કારણને જો મોક્ષનું કારણ માને તો તો ત્યાં સમ્યગ્જ્ઞાન પણ હોતું નથી. તેમજ
જ્ઞાનની સાથે રાગ વર્તે છે માટે જ્ઞાન મોક્ષનું કારણ ન થાય–એમ પણ નથી.
૮. જુઓ, આમાં કેવું સરસ ભેદજ્ઞાન કરાવ્યું!
જ્ઞાન થયું માટે ત્યાં રાગ ન જ હોય એમ નથી.
જ્ઞાન સાથે રાગ છે માટે જ્ઞાન મોક્ષનું કારણ ન થાય–એમ નથી.
જ્ઞાન સાથે રાગ છે માટે તે રાગ પણ મોક્ષનું કારણ થાય–એમ નથી.
જ્ઞાન અને રાગ સાથે ભલે હો, પરંતુ જ્ઞાન તો મોક્ષનું જ કારણ થાય છે ને રાગ તો બંધનું જ
કારણ થાય છે.
૯. આ રીતે જ્ઞાન અને રાગ બંને ભિન્નભિન્ન સ્વભાવે વર્તે છે. જેમ જીવ અને શરીર બંને સાથે
વર્તતા હોય તો પણ બંને ભિન્નભિન્ન સ્વભાવે જ વર્તે છે. તેમ જ્ઞાન અને રાગ બંને સાથે વર્તતા હોય
તોપણ બંને ભિન્નભિન્ન સ્વભાવે જ વર્તે છે.–જુઓ, આ ભેદજ્ઞાન!
૧૦. આવો ભેદજ્ઞાની જીવ કદાચ બળદ પર્યાયમાં વર્તતો હોય તો પણ ભેદજ્ઞાનના બળે ક્ષણેક્ષણે
બંધન તોડતો જાય છે...ને...મોક્ષને સાધતો જાય છે. રાગથી ભિન્નપણે જ પોતાના જ્ઞાનને પરિણમાવતો
થકો, જ્ઞાનને તો સ્વભાવમાં એકતારૂપ કરતો જાય છે ને રાગથી દૂર થતો જાય છે. આ રીતે ભેદજ્ઞાનના
બળે રાગથી જ્ઞાનની જ્યારે સંપૂર્ણ વિરતિ થઈ જાય છે ત્યારે ત્યાં જ્ઞાન પૂર્ણતાને પામે છે, પછી ત્યાં
રાગાદિ બંધભાવ જરા પણ હોતો નથી.–સાધકદશામાં જ્ઞાન અને રાગનું જે ભેદજ્ઞાન કર્યું હતું તેનું આ
મંગલ ફળ છે. (સમયસાર કળશ ૧૧૦ ઉપરના પ્રવચનમાંથી)