ફાગણ: ૨૪૮૬ : ૧૩ :
(શ્રી સમયસાર ગા. ૬૯ થી ૭૨ ઉપરના પ્રવચનોનું દોહન: ગતાંકથી ચાલુ)
ભેદજ્ઞાન થતાં આત્માની અંર્તપરિણતિ
એવી અલૌકિક થઈ જાય છે–જાણે કે આખો
આત્મા જ પલટી ગયો. જ્ઞાન અને વૈરાગ્ય એ
બે સમ્યગ્દ્રષ્ટિની ખાસ શક્તિઓ છે કે જેને લીધે
તેને બંધન થતું નથી, પણ નિર્જરા જ થાય છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું હૃદય ઊંડુ છે, ઘણી પાત્રતા વગર
તે પકડાતું નથી. અહા! જ્ઞાની તો મહાવૈરાગ્યનું
પૂતળું છે...એના રોમે રોમે–ચૈતન્યના પ્રદેશે
પ્રદેશે રાગથી ઉદાસીનતા પરિણમી ગઈ છે. તે
સમકિતી હંસ આત્મ–આરામમાં–ચૈતન્ય બાગમાં
નિજાનંદની કેલી કરે છે. એવી દશા કેમ પ્રગટે
તેની આ વાત છે.
(૧૩૪) ભેદજ્ઞાન કેવું હોય, અને તે ભેદજ્ઞાન થતાં આત્માની કેવી દશા થાય, તેનું આ વર્ણન
છે. આત્મા અને રાગાદિને જુદા જાણનારું ભેદજ્ઞાન રાગાદિથી છુટૂં પડેલું છે. ભેદજ્ઞાન થયા પછી એવા
ને એવા રાગદ્વેષ રહેતા નથી. જ્ઞાને તે રાગાદિને પોતાથી જુદા જાણ્યા હોવાથી તે રાગાદિનું જોર અનંતું
ઘટી ગયું છે. આ કોઈ બહારની ક્રિયાની વાત નથી પણ આત્માની અંતરપરિણતિની વાત છે. ભેદજ્ઞાન
થતાં આત્માની અંતરપરિણતિ એવી અલૌકિક થઈ જાય છે–જાણે કે આખો આત્મા જ પલટી ગયો....
આત્માની આખી દશા જ બદલી જાય છે...પહેલાંની અને અત્યારની દશામાં આકાશ–પાતાળ જેટલું
મોટું અંતર છે.
(૧૩પ) ભેદજ્ઞાનની અપૂર્વ કળા જેના હૃદયમાં જાગી છે તે ધર્માત્મા જગતમાં સહજ વૈરાગી
હોય છે; ભેદજ્ઞાન થાય અને છતાં વિષયસુખોમાં એવી ને એવી મગ્નતા રહ્યા કરે એવું કદી બનતું નથી.
‘ज्ञानकला जिसके घट जागी ते जगमांही सहज वैरागी।
ज्ञानी मगन विषयसुखमांही यह विपरीत संभवे नांही।।’
પાંચ ઈંદ્રિયના વિષયમાં એવી ને એવી મીઠાસ વેદતો હોય, જાણે કે તેમાંથી સુખના સડકા
આવતા હોય–એવી મગ્નતાથી વિષયોમાં વર્તતો હોય, રુચિ પણ ન પલટે, ઈંદ્રિયવિષયોમાંથી વિરકતતા
જરાય ન થાય, રાગ–દ્વેષ કાંઈ પણ ન ઘટે અને એમ કહે કે મને જ્ઞાન થયું છે–હું સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છું, તો એ
તો માત્ર શુષ્કજ્ઞાની છે, સમ્યગજ્ઞાનીની દશા કેવી હોય તેની એને ગંધ પણ નથી.