અષાડ: ૨૪૮૬ : ૭ :
ભે દ જ્ઞા ન ક ર વું
તે જ શાંતિનો ઉપાય છે
(રાજકોટશહેરમાં પૂ. ગુરુદેવના અધ્યાત્મરસ
ભરપૂર પ્રવચનોનો થોડોક નમૂનો)
આત્મા કર્તા થઈને શું કરે તેની વાત છે.
પ્રથમ, જો પરદ્રવ્યમાં વ્યાપીને આત્મા તેને કરે તો તે પરદ્રવ્યની સાથે એકમેક થઈ જાય...ને
જડથી જુદું તેનું અસ્તિત્વ જ ન રહે.–પરંતુ એમ તો કદી બનતું નથી. પરથી ત્રિકાળ જુદો રહેનાર
આત્મા પરદ્રવ્યમાં કાંઈ કરતો નથી.
હવે કોઈ એમ કહે કે “આત્મા પરદ્રવ્યમાં તન્મય થઈને ભલે તેનો કર્તા ન હો, પરંતુ જુદો
રહીને નિમિત્તપણે તો કર્મ વગેરે પરદ્રવ્યનો કર્તા થાયને? નિમિત્તપણે કર્તા થવાનો તો સ્વભાવ છે ને?
તો તેનો ખુલાસો કરતાં આચાર્યદેવ કહે છે કે: હે ભાઈ! સમકિતીના સ્વભાવની તને ખબર નથી.
સમકિતીની દ્રષ્ટિ ક્્યાં છે તેની તને ખબર નથી. સમકિતીની દ્રષ્ટિ આત્માના ચિદાનંદ સ્વભાવ ઉપર છે,
અને તે સ્વભાવની સન્મુખતાથી નિર્મળ પર્યાયો થતી જાય છે અને કર્મ સાથેનો સંબંધ તૂટતો જાય છે
એટલે ધર્માત્માની આવી દ્રષ્ટિથી જોતાં આત્મા વિકારનો પણ કર્તા નથી, અને જ્યાં વિકારનો કર્તા નથી
ત્યાં કર્મ વગેરેનો નિમિત્તકર્તા પણ ક્્યાંથી હોય?
આવો ચિદાનંદ સ્વભાવ જેની દ્રષ્ટિમાં નથી આવ્યો તે જ અજ્ઞાનભાવે વિકારનો કર્તા થાય છે;
અને જે વિકારનો કર્તા થાય છે તે જ પોતાના આત્માને પરદ્રવ્યનો નિમિત્તકર્તા માને છે.
એક પણ પરદ્રવ્યના કાર્યમાં પોતાનો આત્મા નિમિત્તકર્તા થાય એવી જેની દ્રષ્ટિ છે તેની દ્રષ્ટિમાં
સદાય પરદ્રવ્યનો નિમિત્તકર્તા થવાનું જોર છે, એટલે તીવ્રમાં તીવ્ર કર્મો બંધાય તેનો પણ હું નિમિત્તકર્તા
એવું જોર તેના ઊંધા અભિપ્રાયમાં પડ્યું છે. એટલે તેના પરિણામની કોઈ મર્યાદા જ નહિ રહે. કેમકે
કર્મનો નિમિત્તકર્તા તે જ થાય કે જે વિકારનો કર્તા થાય; વિકારનો કર્તા તે જ થાય કે જે સ્વભાવના
નિર્મળકાર્યને કરતો ન હોય.
સ્વભાવસન્મુખ થઈને સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ કાર્યને કરનાર ધર્માત્મા પોતાને વિકારનો પણ
નિમિત્તકર્તા નથી માનતો; ઉલટું, તે વિકારને પોતાના જ્ઞાનનું નિમિત્ત બનાવે છે, કેમકે જ્ઞાનને વિકારથી
જુદું ને જુદું રાખતો થકો તે વિકારને જ્ઞાનનું કાર્ય નહિ પણ જ્ઞાનનું જ્ઞેય જ બનાવે છે; એટલે ધર્મીનું
જ્ઞાન વિકારને નિમિત્ત નથી પરંતુ વિકાર ધર્મીના જ્ઞાનમાં જ્ઞેયપણે નિમિત્ત છે. જુઓ, દ્રષ્ટિ પલટતાં
કેવો પલટો થઈ જાય છે!
અહા, ધર્મીનો આત્મા જ્યાં વિકારને પણ નિમિત્તપણે નથી કરતો, તો પછી જડ કર્મનો
નિમિત્તકર્તા તે કેમ હોય?–અને પરદ્રવ્યના કર્તાપણાની તો વાત જ ક્્યાંથી હોય?–આવું ભાન અને
આવી દ્રષ્ટિ જ્યાં સુધી ન થાય ત્યાં સુધી ધર્મની શરૂઆત થાય નહીં.