: ૪ : આત્મધર્મ: ૨૦૨
–પરમ શાંતિ દાતારી–
અધ્યાત્મ ભાવના
ભગવાન શ્રી પૂજ્યપાદસ્વામીરચિત
‘સમાધિશતક’ ઉપર પરમપૂજ્ય સદ્ગુરુદેવ
શ્રી કાનજીસ્વામીનાં અધ્યાત્મભાવના
ભરપૂર વૈરાગ્યપ્રેરક પ્રવચનોનો સાર
(‘આત્મધર્મ’ ની સહેલી લેખમાળા: અંક ૧૯૬થી ચાલુ)
(વીર સં. ૨૪૮૨ અષાડ સુદ એકમ સોમવાર: સમાધિશતક ગા. ૪૩)
સ્વરૂપથી ચ્યૂત થઈને પરમાં આત્મબુદ્ધિથી બહિરાત્મા ચોક્કસ બંધાય છે, અને સ્વરૂપમાં જ
આત્મબુદ્ધિવાળા અંતરાત્મા મુક્ત થાય છે–એમ હવે કહે છે–
परत्राहम्मतिः स्वस्माच्च्युती बध्नात्यसंशयम्।
स्वस्मिन्नहम्मतिच्युत्वा परस्मान्मुच्यते बुधः।।४३।।
સમસ્ત પરદ્રવ્યોથી ભિન્ન હું જ્ઞાયકસ્વરૂપ છું–એમ નિર્ણય કરીને જ્ઞાયકસ્વરૂપ તરફ જે વળતો
નથી, ને દેહ–રાગાદિમાં જ આત્મબુદ્ધિ કરીને વર્તે છે તે જીવ સ્વરૂપથી ભ્રષ્ટ થયેલો બંધાય છે–એમાં
સંશય નથી; અને બુધધર્માત્મા પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપમાં જ આત્મબુદ્ધિથી વર્તે છે, ને પરથી ચ્યૂત
થઈને સ્વરૂપમાં ઠરે છે તેથી તે નિયમથી મુક્ત થાય છે.
જુઓ, સ્વતત્ત્વ ને પરતત્ત્વ બે ભાગ પાડીને ટૂંકામાં સમજાવ્યું. સ્વદ્રવ્ય તરફ જે વળ્યો તે મુક્ત
થાય છે, ને જેણે પરદ્રવ્યને ઉપાદેય માન્યું તે બંધાય છે. પરદ્રવ્યાશ્રિત બંધન અને સ્વદ્રવ્યાશ્રિત મુક્તિ,
આ ટૂંકો સિધ્ધાંત છે.
સાતતત્ત્વોમાં જીવ તે સ્વતત્ત્વ, અજીવ તે પરતત્ત્વ; આસ્રવ ને બંધ તે અજીવના આશ્રયે થતા
હોવાથી તે અજીવ સાથે અભેદ થયા; ને સંવર–નિર્જરા–મોક્ષરૂપ પર્યાયો તે શુધ્ધ જીવસ્વભાવના આશ્રયે
થતો હોવાથી જીવ સાથે અભેદ થઈ. આ રીતે શુદ્ધ પર્યાય સહિત જીવતત્ત્વ તે સ્વદ્રવ્ય છે ને તે જ
ઉપાદેય છે. અશુદ્ધતા ને અજીવ તે બધા પરદ્રવ્ય છે ને તે હેય છે. આમ બે ભાગ પાડીને સ્પષ્ટ
સમજાવ્યું છે. તેમાં ઉપાદેયરૂપ સ્વતત્ત્વમાં જે જે આત્મબુદ્ધિ કરે છે તે તો અજીવથી–આસ્રવથી ને
બંધનથી ચ્યૂત થઈને મુક્તિ પામે છે; અને હેયરૂપ પરતત્ત્વમાં (દેહાદિમાં–રાગાદિમાં) જે આત્મબુદ્ધિ કરે
છે તે નિજસ્વરૂપથી ચ્યૂત થઈને સંસારમાં રખડે છે.