: ૧૨ : આત્મધર્મ : ૨૦૩
કરીને સુખનું સાધન બનાવું. પરંતુ તે હાથ–પગ–આંખ વગેરે અવયવો તો અજીવ છે, તે કાંઈ આત્માના
અંગ નથી, તેમજ તે અજીવ અવયવો આત્માના સુખના સાધન નથી. સમકિતી ધર્માત્મા જાણે છે કે આ
અવયવો જડની રચના છે, તે કાંઈ મારું સાધન નથી. આ રીતે ખરેખર ધર્મીની શ્રદ્ધામાં દેહાદિનો
સંથારો જ થઈ ગયો છે, કેમકે તેની દ્રષ્ટિમાંથી દેહનું સ્વામીત્વ ઊડી ગયું છે.
આ રીતે નિગોદથી માંડીને સિદ્ધ સુધીના સમસ્ત જીવો દેહ અને દેહના અવયવોથી અત્યંત
ભિન્ન, જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપી છે.
વળી, દેહના અવયવોની જેમ રાગાદિ ભાવો તે પણ ખરેખર આત્માના અવયવો નથી, તે
આત્માને મોક્ષનું કે ધર્મનું કિંચિત્ સાધન નથી, સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર કે જે આત્માના જ અંગભૂત
અવયવો છે તે જ આત્માને મોક્ષનું ને સુખનું સાધન છે. પરંતુ તેને પ્રાપ્ત નહિ કરનારા મૂઢ અજ્ઞાની
જીવો રાગને ધર્મનું સાધન માને છે. ચૈતન્યમાં દ્રષ્ટિ કર્યા વગર, રાગને જ સાધન માનીને જે રાગ
અનાદિથી અજ્ઞાની કરી રહ્યો છે તે તો તેનો અનાદિ...રૂઢ વ્યવહાર છે, ને મૂઢતાથી અજ્ઞાની તેમાં જ
મૂર્છાઈ રહ્યો છે એટલે વ્યવહારમૂઢ થઈને મોક્ષમાર્ગથી દૂર વર્તી રહ્યો છે. જડ–ચેતનનું ને સ્વભાવ–
વિભાવનું ભેદજ્ઞાન કરાવીને મોક્ષમાર્ગની સિદ્ધિ કરનારો જે નિશ્ચયનય તેને તો તે અજ્ઞાનીઓ જાણતા
પણ નથી, જડ અને ચેતનનો સંયોગ તથા તે સંયોગના લક્ષે થતો વિકાર, તે તો અનાદિથી ચાલી રહ્યો
છે, તેમાં કોઈ મોક્ષમાર્ગ નથી. નિશ્ચયસ્વભાવના ભાનપૂર્વક મોક્ષમાર્ગ પ્રગટ કર્યા વગર અનાદિના રૂઢ
વ્યવહારને ઉપચારથી પણ મોક્ષમાર્ગ કહેવાતો નથી. ચૈતન્ય જ્ઞાતાપ્રભુ છે તેના ભાન વગર તો વ્યવહાર
મોક્ષમાર્ગ પણ હોતો નથી. એકલા રાગરૂપ વ્યવહાર તો અજ્ઞાનીને અનાદિનો રૂઢીગત ચાલ્યો આવે છે
તેમાં જે મમત્વ કરે છે (તેને જરાપણ મોક્ષનું સાધન માને છે) તે તો વ્યવહારમૂઢ છે. નિશ્ચય–
સ્વભાવનું જેને ભાન નથી અને વ્યવહાર શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં જ મોક્ષ માનીને જે અટકયા છે તે પણ
વ્યવહારમૂઢ છે. ધર્માત્મા જ્ઞાની પોતાના શુદ્ધ આત્માના જ આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ જાણતા થકા
‘કારણસમયસાર’ને (શુદ્ધ રત્નત્રયરૂપે પરિણમેલા આત્માને) પ્રાપ્ત કરે છે ને તેઓ વ્યવહારમાં મૂર્છાતા
નથી, તેને મોક્ષમાર્ગ માનીને તેમાં અટકતા નથી.
ભાઈ, વિકલ્પમાં કાંઈ પરમ આનંદ કે શાંતિ નથી તે વિકલ્પની પાછળ ચૈતન્યતત્ત્વ છે તે પરમ
આનંદનું ને શાંતિનું ધામ છે...તે ચૈતન્યની સન્મુખ થઈને તેના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન ને એકાગ્રતા તે જ મોક્ષમાર્ગ
છે, તે સિવાય બીજો કોઈ મોક્ષમાર્ગ નથી.
ભગવાન! તું તો ‘સ...મ...ય...સા...ર’ છો. સર્વે પદાર્થોમાં સારભૂત એવો ઉત્તમ પદાર્થ શુદ્ધ
આત્મા તું જ છો...જ્ઞાન ને આનંદરૂપે તારો આત્મા જ પરિણમે છે, કોઈ બીજું તારા જ્ઞાન કે આનંદરૂપે
પરિણમતું નથી. કોઈ વિકલ્પમાં એવી તાકાત નથી કે જ્ઞાન આનંદરૂપે પરિણમે.
જ્ઞાનાનંદસ્વભાવનું ભાન થયા પછી ધર્માત્માને સાધકદશામાં વ્યવહાર હોય છે. પણ તેમને
નિશ્ચયનું ભાન હોવાથી ‘વ્યવહારમૂઢતા’ હોતી નથી. ને અજ્ઞાનીને તો નિશ્ચયનું ભાન નહિ હોવાથી
વ્યવહારમૂઢતા હોય છે. આ રીતે, આત્માના મોક્ષમાર્ગની ભૂમિકામાં જ્ઞાનીને જે વ્યવહાર હોય તે જુદો, ને
અજ્ઞાનીને જે વ્યવહાર છે તે જુદો; જ્ઞાનીને જે વ્યવહાર છે તે કાંઈ અનાદિરૂઢ નથી, ને તેમાં તે મૂઢ નથી,
અજ્ઞાનીનો નિશ્ચય વગરનો વ્યવહાર તો અનાદિનો રૂઢ છે ને તે રાગાદિ વ્યવહારને જ મોક્ષનું સાધન
માનીને અજ્ઞાની તેમાં મૂઢપણે વર્તે છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે જેઓ અનાદિરૂઢ વ્યવહારમાં જ વિમૂઢ છે
અને પ્રૌઢ વિવેકવાળા–ભેદજ્ઞાન કરાવનારા–નિશ્ચયમાં જેઓ આરૂઢ નથી તેઓ પરમાર્થસ્વરૂપ ભગવાન
સમયસારને જાણતા નથી, દેખતા નથી, અનુભવતા નથી; એટલે કે તેઓ મોક્ષમાર્ગમાં આવ્યા નથી.
નિશ્ચય એટલે કે સત્યાર્થ આત્મસ્વરૂપ, તેને જાણવાથી જ અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન અને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે
છે. પરંતુ, જેનાથી ભેદજ્ઞાન થાય છે એવા નિશ્ચયને તો જેઓ જાણતા નથી, તેઓ રાગાદિમાં
એકત્વબુદ્ધિથી અનાદિના વ્યવહારમાં જ મૂઢ વર્તે છે તેઓ મોક્ષમાર્ગમાં આવ્યા નથી પણ હજી
(–વ્યવહાર રત્નત્રયનું પાલન કરતા હોય તોપણ) સંસારમાર્ગમાં જ ઊભા છે, તેને સંસારતત્વ જ
જાણવું. જેઓ નિશ્ચયને એટલે કે આત્માના શુદ્ધ પરમાર્થ સ્વરૂપને જાણે છે તેઓ જ