માગશર : ર૪૮૭ : ૯ :
મોક્ષના સાધની મીમાંસા
મોક્ષાર્થીએ પહેલાં તો આ વાત પોતાના અંતરમાં મજબુત
કરવી જોઈએ કે, મારા મોક્ષનું સાધન મારામાં જ છે; મારા જ્ઞાનને
જેટલું અંતર્મુખ એકાગ્ર કરું તેટલું મારું મોક્ષનું સાધન છે; એ
સિવાય જેટલી બર્હિમુખ વૃત્તિ થાય તે મોક્ષનું સાધન નથી.–
આવા સમ્યક્ નિર્ણયના જોરે અંતર્મુખ પરિણમન થાય છે.–આ
રીતે ભગવતી પ્રજ્ઞા જ મોક્ષનું સાધન છે.
ભેદજ્ઞાનની ખરી ધગશવાળા જિજ્ઞાસુ શિષ્યને અંતરની
ખરેખરી તાલાવેલીથી પ્રશ્ન ઊઠ્યો છે, તેને આચાર્યદેવ ભેદજ્ઞાનની
રીત સમજાવે છે; આત્મા અને બંધની વચ્ચે સાવધાનપણે
પટકવામાં આવતી ભગવતી પ્રજ્ઞા–છીણી જ આત્માના મોક્ષનું
સાધન છે. અંતરમાં કાંઈક લક્ષ બાંધીને શિષ્ય કહે છે કે પ્રભો!
બંધ અને આત્માને જુદા કરવાનું આપ કહો છો તે લક્ષમાં તો
આવે છે પણ ખરેખર તે બંનેને છેદીને (જુદા પાડીને) બંધથી
જુદા આત્માનો સાક્ષાત્ અનુભવ કેમ થાય?–અંતરમાં ભેદજ્ઞાનનો
પ્રયત્ન કરતાં કરતાં નજીક આવેલો શિષ્ય ભેદજ્ઞાનની આતુરતાથી
પ્રશ્ન પૂછે છે, અંતરની ઝંખનાથી પ્રશ્ન પૂછે છે; આવી તૈયારી
હોવાથી શ્રીગુરુ તેને જે રીતે સમજાવે છે તે રીતે તુરત જ તે સમજી
જાય છે એટલે તેને અંતરમાં સુંદર આનંદમય બોધતરંગ ઊછળે છે.
(શ્રી સમયસાર ગાથા ર૯૪ ઉપરના પ્રવચનોમાંથી)
મોક્ષ અધિકારમાં આચાર્યદેવે મોક્ષના ઉપાયનું વર્ણન કર્યું; તે સાંભળીને જિજ્ઞાસુ શિષ્ય પૂછે છે કે
પ્રભો! આત્મા અને બંધને જુદા કરવા તે જ મોક્ષનું કારણ છે, બીજું કોઈ મોક્ષનું કારણ નથી,–રાગ કે
વ્યવહારનું અવલંબન તે મોક્ષનું કારણ નથી,–એમ આપે સમજાવ્યું, તે વાત તો હૃદયમાં બેઠી; પણ હવે તે
આત્મા અને બંધને જુદા પાડવા શેનાથી?–કયા સાધનથી તેને જુદા કરવા? અંતરમાં શિષ્યને આત્મા