પોષ : ર૪૮૭ : ૯ :
[ર૪૮ર અસાડ સુદ છઠ્ઠ: સમાધિશતક ગા. ૪૮]
અંતરાત્મા પોતાના જ્ઞાનને આત્મામાં જ જોડીને મન–વચન–કાયા સાથેનું જોડાણ છોડે છે, એ રીતે
ધર્મીને આત્મા સિવાય ક્યાંય ગ્રહણબુદ્ધિ હોતી નથી; ને અસ્થિરતાથી જે મન–વચન–કાયા તરફ જોડાણ થાય
તેને પણ છોડીને ચૈતન્યમાં જ એકાગ્રતા કરવા માંગે છે, તે વાત બતાવે છે–
युञ्जीत मनसाऽऽत्मानं वाकायाभ्यां वियोजयेत् ।
मनसा व्यवहारं तु त्यजेद्वाक्काययोजितम् ।। ४८।।
ધર્મી અંતરાત્મા પોતાના મનને એટલે કે જ્ઞાનના ઉપયોગને આત્મા સાથે જોડે છે, ને વચન–કાયથી
ભિન્ન કરે છે. વચન–કાયાની ક્રિયાઓ સાથેના મનના જોડાણને તે છોડે છે, ને ચિદાનંદસ્વભાવમાં જ જ્ઞાનને
એકાગ્ર કરીને તેનું ગ્રહણ કરે છે. આમાં પરદ્રવ્યને છોડવાની વાત નથી પણ પરદ્રવ્ય તરફનો ઉપયોગ છોડે છે
ને આત્મામાં ઉપયોગ જોડે છે. પરથી ભિન્નતા જાણ્યા વગર પરથી ઉપયોગ છૂટે નહિ, પર દ્રવ્યથી ભિન્ન
સ્વદ્રવ્યને જાણ્યા વગર ઉપયોગ તેમાં જોડાય શી રીતે? અને સ્વરૂપમાં ઉપયોગ જોડાયા વગર સમાધિ થાય
શી રીતે? આ રીતે સ્વ–પરના ભેદજ્ઞાન વગર કદી સમાધિ થતી નથી. જ્યાં શરીર–વાણી વગેરેનું કર્તૃત્વ માને
ત્યાં તે તરફ જ ઉપયોગ જોડાય, પણ ત્યાંથી જુદો પડીને ઉપયોગ સ્વમાં આવે નહિ, ને સ્વમાં ઉપયોગ
આવ્યા વગર શાંતિ પણ થાય નહીં.
ધર્મીએ પોતાના આત્માને દેહાદિથી અત્યંત ભિન્ન જાણ્યો છે, તેથી સમાધિની સિદ્ધિ માટે એટલે કે
આત્માની પરમ શાંતિના અનુભવને માટે, પોતાના ઉપયોગને દેહાદિ તરફથી પાછો વાળીને સ્વરૂપમાં જોડે છે.
ઉપયોગને સ્વરૂપમાં જોડવો તે જ પરમ શાંતિદાતાર અધ્યાત્મભાવના છે. આ શાસ્ત્રમાં ફરીફરીને તેનો જ
ઉપદેશ કર્યો છે, ને તેની જ ભાવના કરી છે.
જેટલું બહિર્મુખ વલણ જાય તેટલું દુઃખ છે, ને અંતર્મુખ ચૈતન્યવેદનમાં જ આનંદ છે, એમ સ્વ–
સંવેદનથી જાણી લીધું હોવાથી ધર્મી પોતાના ઉપયોગમાં આત્માને જ ગ્રહવા માંગે છે. જગતના કોઈ પણ
બાહ્યપદાર્થ પ્રત્યે ઉપયોગ જાય તો તેમાં તેને પોતાનું સુખ ભાસતું નથી, એક નિજસ્વરૂપમાં જ સુખ ભાસ્યું છે;
આથી પર તરફના વ્યાપારને છોડીને સ્વ–તરફ ઉપયોગને જોડે છે,–એટલે કે સ્વદ્રવ્યને જ જ્ઞાનમાં ગ્રહણ કરે
છે.–આ ધર્મી જીવના ગ્રહણત્યાગની વિધિ છે. આ સિવાય બહારમાં કાંઈ ગ્રહવા–છોડવાનું નથી. ઉપયોગમાં
જ્યાં સ્વદ્રવ્યનું ગ્રહણ થયું ત્યાં સમસ્ત પરદ્રવ્યો અને પરભાવો ઉપયોગથી બહાર જુદા જ રહી જાય છે, એટલે
સ્વ તરફ વળેલો ઉપયોગ તેમના ત્યાગસ્વરૂપ જ છે. આ રીતે ઉપયોગની નિજસ્વરૂપમાં સાવધાની તે જ
સમાધિ છે, તે જ મોક્ષમાર્ગ છે, તેમાં ગ્રહવાયોગ્યનું ગ્રહણ અને છોડવા યોગ્યનો ત્યાગ થઈ જાય છે.
આ રીતે અંતરાત્માની ગ્રહણત્યાગની વિધિ સમજાવી. ।। ૪૮।।
અંતર્મુખ થઈને ધર્માત્માએ નિજસ્વરૂપમાં જ સુખ છે એમ અનુભવ્યું છે, તેથી તે તેનો જ વિશ્વાસ
કરીને તેમાં રમે છે, નિજસ્વરૂપથી બાહ્ય કોઈપણ પદાર્થને તેઓ વિશ્વાસ્ય કે રમ્ય (સુખરૂપ) માનતા નથી.
જેને સુખસ્વરૂપ આત્માનું ભાન નથી ને દેહને જ આત્મા માની રહ્યા છે એવા મૂઢજીવો જ પર પદાર્થમાં
સુખની કલ્પના કરીને તેને રમ્ય માને છે અને તેનો વિશ્વાસ કરે છે.–એ વાત હવેની ગાથામાં કહે છે:–
जगत्देहात्मद्रष्टिनां विश्वास्यं रम्यमेव च ।
स्वात्मन्येवात्मद्रष्टिनां क्व विश्वासः क्व वा रतिः ।। ४९।।
જ્યાં સુધી દેહમાં આત્મબુદ્ધિ છે ત્યાં સુધી જ જગતના પદાર્થો વિશ્વાસનીય અને રમ્ય લાગે છે, એટલે કે
બહિરાત્માને જ જગતના પદાર્થોમાં સુખ ભાસે છે; પરંતુ જ્યાં પોતાના આત્મામાં જ આત્મબુદ્ધિ થઈ ત્યાં બીજા
શેમાં વિશ્વાસ હોય? કે બીજે ક્્યાં રતિ હોય? અંતરાત્માને પોતાથી બાહ્ય જગતના કોઈપણ પદાર્થમાં સુખ
ભાસતું નથી એટલે તેમાં વિશ્વાસ કે રતિ નથી થતી...ચૈતન્યસ્વરૂપનો જ વિશ્વાસ કરીને તેમાં જ તે રમે છે.
જુઓ, આ ધર્માત્માનું રમ્યસ્થાન! શાંતિનું લીલુંછમ સ્થાન છોડીને ધગધગતા વેરાન પ્રદેશમાં કોણ
રમે? –તેમ બાહ્યપદાર્થો તો આ આત્માના સુખને માટે વેરાનપ્રદેશ જેવા છે, તેમાં ક્્યાંય સુખ કે શાંતિનો
છાંટોય નથી, ઉલટું તે તરફની વૃત્તિથી તો ધગધગતા તાપની જેમ આકુળતા થાય છે. ને ચૈતન્યપ્રદેશમાં