પોષ : ર૪૮૭ : ૧પ :
આત્માનું અકર્તાપણું ક્યારે અને કઈ રીતે?
અર્હંતદેવનો ઉપાસક અને મોક્ષનો સાધક કેવો હોય?
[સમયસાર ગાથા ર૩ર થી ર૪૪ ના પ્રવચનમાંથી: માગસર પૂર્ણિમા]
આત્મા ચૈતન્યપ્રકાશસ્વરૂપ છે.
તે ચૈતન્યપ્રકાશી–આત્મા પદાર્થોને જાણે છે પણ કરતો નથી.
જેની દ્રષ્ટિમાં આવો ચૈતન્યપ્રકાશી આત્મા આવ્યો તે જીવ ચૈતન્યથી બાહ્ય એવા રાગાદિ પરભાવોનો
કર્તા કે ભોક્તા થતો નથી, પણ ચૈતન્યના આનંદને જ અનુભવે છે.
આ રીતે, ચૈતન્યપ્રકાશી આત્મા સ્વભાવથી વિકારનો કર્તા–ભોક્તા ન હોવા છતાં, તે કાંઈ સર્વથા
અકર્તા જ નથી, કથંચિત્ કર્તા પણ છે;
કથંચિત્ કર્તાપણું એ રીતે છે કે–
–જ્ઞાનભાવે તે પોતાની જ્ઞાન–આનંદ દશાનો જ કર્તાભોક્તા છે, અને
–અજ્ઞાનદશામાં તે પોતાના રાગ કે હર્ષાદિનો કર્તાભોક્તા પોતે જ છે.
કોઈ અજ્ઞાની જીવ પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ થઈને નિર્મળજ્ઞાનભાવરૂપે તો પરિણમતો નથી,
રાગથી જુદો તો પડતો નથી, રાગમાં તન્મયપણે જ પરિણમે છે, અને છતાં એમ કહે છે કે મારો આત્મા
રાગનો અકર્તા જ છે, ને કર્મ જ રાગ કરાવે છે.–તો એવા જીવને આચાર્યદેવ યુક્તિથી વસ્તુસ્થિતિ સમજાવે છે
કે :–
હે ભાઈ, તું નિર્મળ જ્ઞાનભાવને પણ કરતો નથી, અને રાગ થાય તેનું કર્તૃત્વ પણ તું સ્વીકારતો નથી,
તો તારા આત્મામાં કોઈ પ્રકારે કર્તાપણું રહ્યું જ નહીં! સર્વથા અકર્તાપણાની તારી માન્યતા થઈ,–તો તો
અનેકાન્તમયશ્રુતિનો (–જિનવાણીનો) તારા ઉપર કોપ થયો, અર્થાત્ તારી માન્યતા જિનવાણીથી વિરુદ્ધ
થઈ, –એટલે શ્રુતિની તારા ઉપર પ્રસન્નતા ન થઈ, તારું શ્રુતજ્ઞાન સમ્યક્ ન થયું પણ કુશ્રુત થયું.
ભાઈ, તું એમ સમજ કે આત્મા કોઈ પર્યાયને તો જરૂર કરે. હવે જે જીવ જ્ઞાનપર્યાયને ન કરે તે
અજ્ઞાનભાવે રાગાદિને કરે.
જે જીવ જ્ઞાનપર્યાયને કરે તે રાગાદિનો અકર્તા થાય. અમે જે અકર્તાપણું ઉપદેશ્યું તે તો જ્ઞાન
સ્વભાવની સન્મુખ થઈ, રાગથી ભેદજ્ઞાન કરી, વીતરાગી–વિશુદ્ધ જ્ઞાનભાવ પ્રગટ કરવા માટે જ ઉપદેશ્યું હતું.
આત્મા રાગનો અકર્તા, જ્ઞાન–