: ૧૬ : આત્મધર્મ : ૨૦૭
સ્વરૂપ છે એમ સમજનાર જીવ જ્ઞાનસન્મુખ થઈ, રાગથી જુદો પડી પર્યાયમાં પણ રાગનો અકર્તા થાય છે.
પણ જે જીવ જ્ઞાનસન્મુખ થતો નથી, રાગમાં જ તન્મય રહે છે. તે કાંઈ રાગનો અકર્તા નથી, તે તો
અજ્ઞાનભાવથી રાગનો કર્તા જ છે. રાગમાં તન્મય પણ રહે, અને કહે કે રાગનો કર્તા મારો આત્મા નથી પણ
કર્મ તેનો કર્તા છે–તો તે જીવ શ્રુતિને સમજ્યો જ નથી, જિનવાણીની તેને ખબર નથી. જિનવાણી તો કહે છે
કે આત્મા કથંચિત્ કર્તા છે.
અહીં શિષ્ય દલીલ કરે છે કે પ્રભો! જિનવાણી આત્માને કથંચિત્ કર્તા કહે છે તે અમને માન્ય છે, કઈ
રીતે? કે આત્મા પોતે પોતાને કરે છે. ને રાગને કરતો નથી; રાગ તો પુદ્ગલનું કાર્ય છે.
તો આચાર્યદેવ તેને કહે છે કે અરે મૂઢ! તારો આત્મા કયા આત્માને કરે છે? શું ત્રિકાળી આત્માને
કરે છે? ત્રિકાળી નિત્ય આત્મા તો કાંઈ નવો થતો નથી, કે જેનો કોઈ કર્તા હોય! વળી આત્માના
અસંખ્યપ્રદેશો પણ ત્રિકાળ એવા ને એવા શાશ્વત છે, તે પ્રદેશોમાં પણ કાંઈ કરવાપણું નથી. હવે ત્રિકાળી
જ્ઞાનાદિ ગુણોરૂપ જે ભાવ છે તેમાં પણ કાંઈ કરવાપણું નથી; હવે બાકી રહી વર્તમાનપર્યાય. સામાન્યમાં
કરવાપણું હોય નહિ, કરવાપણું વિશેષમાં (–પર્યાયમાં) હોય; હવે પર્યાયમાં મિથ્યાત્વાદિ ભાવો હોવા
છતાં તું તેનું કર્તાપણું તો માનતો નથી, ને કર્મ જ તેનું કર્તા છે–એમ તું કહે છે, તો તારા આત્મામાં કોઈ
પ્રકારનું કર્તાપણું રહ્યું જ નહીં; કર્તાપણા વગર આત્મા જ ન રહ્યો; એટલે હે મૂઢ! કર્મ મને મિથ્યાત્વાદિ
કરાવે છે’ એવી તારી માન્યતામાં તો તું આત્મઘાતી થયો, તારા આત્માનો જ તેં ઘાત કર્યો, આત્મહિંસા
એ જ જીવહિંસાનું મોટું પાપ છે.
–તો શું કરવું? કે હે ભાઈ! અજ્ઞાનદશામાં જે મિથ્યાત્વાદિભાવો છે તેનો કર્તા અજ્ઞાનભાવે તારો
આત્મા જ છે, એમ તું સમજ; પણ વિશુદ્ધજ્ઞાનસ્વભાવમાં તેનું કર્તૃત્વ નથી એમ સમજીને તે સ્વભાવની
સન્મુખ થા, એટલે પર્યાયમાં પણ મિથ્યાત્વાદિનું અકર્તાપણું થઈ જશે–મિથ્યાત્વ રહેશે જ નહી સમ્યગ્દર્શનાદિ
નિર્મળભાવો પ્રગટ થતાં તેમાં રાગનું પણ અકર્તાપણું થશે.
ભાઈ! રાગમાં તન્મય રહીને રાગનું અકર્તાપણું કેમ થાય?–ન જ થાય. રાગથી જુદો પડીને
જ્ઞાનધામમાં આવ...તો રાગનો અકર્તા થા.
જે જીવ આ રીતે જ્ઞાનધામમાં આવ્યો ને રાગનો અકર્તા થયો, તે વીતરાગ અર્હત્દેવનો ખરો
અનુયાયી થયો અને તે જીવ પોતે રાગનો અકર્તા રહીને બીજા અજ્ઞાની જીવોમાં રાગનું કર્તૃત્વ છે તેને જાણે
છે, પણ જડકર્મ રાગાદિ કરાવે છે એમ માનતા નથી.
આ રીતે
* જ્ઞાનદશામાં શુદ્ધજ્ઞાનભાવનો કર્તા,
વિકારનો અકર્તા;
* અજ્ઞાનદશામાં વિકારનો કર્તા
ને પરનો તો અકર્તા
* જ્ઞાનભાવે કે અજ્ઞાનભાવે પણ આત્મા પરનો તો અકર્તા જ છે અને પર–જડકર્મ પણ
જીવના ભાવનું અકર્તા જ છે.
– આવો અર્હંતદેવનો મત જે જીવ જાણે છે તે જીવ પરથી પૃથકપણું જાણી, વિભાવથી પણ વિમુખ
થઈ, જ્ઞાનસ્વધામમાં આવીને સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળપર્યાયને જ કરતો થકો, મિથ્યાત્વાદિનો અકર્તા જ રહે છે.–
તે જ ખરો અર્હંતનો ઉપાસક અને મોક્ષનો સાધક છે.
*