પોષ : ર૪૮૭ : ૧૭ :
ક્્યો જીવ મોક્ષને સાધે છે?
પ્રશ્ન :– અજ્ઞાની જીવને ધર્મની શ્રદ્ધા છે કે નહીં?
ઉત્તર :– રાગથી ધર્મ માનનારો અજ્ઞાની જીવ મોક્ષના હેતુરૂપ ધર્મને શ્રદ્ધતો નથી; કેમકે શુદ્ધજ્ઞાન–
ચેતનામય આત્માને તે શ્રદ્ધતો નથી; અને મોક્ષના હેતુરૂપ ધર્મ તો શુદ્ધજ્ઞાનચેતનામય આત્માના જ
આશ્રયે છે; તેથી શુદ્ધજ્ઞાનમય આત્માના આશ્રય વગર મોક્ષના કારણરૂપ ધર્મની ખરી શ્રદ્ધા થતી નથી.
પ્રશ્ન :– તો અજ્ઞાની જીવની શ્રદ્ધા કેવી છે?
ઉત્તર :– અજ્ઞાનીજીવ ભોગના હેતુરૂપ રાગને જ ધર્મ માને છે એટલે તે ભોગના હેતુરૂપ ધર્મને જ શ્રદ્ધે
છે. ઉપયોગને રાગમાં એકાકાર કરીને, જાણે કે આ જ મને મોક્ષનું કારણ થશે–એમ અજ્ઞાની માને છે,
એટલે જ્ઞાનમાત્ર ભૂતાર્થધર્મ (–કે જે કર્મથી છૂટવાનું નિમિત્ત છે) તેને તે અજ્ઞાની શ્રદ્ધતો નથી, પણ
જે કર્મબંધનું–અને સંસારના ભોગની પ્રાપ્તિનું કારણ છે એવા અભૂતાર્થધર્મને (–રાગને) જ તે શ્રદ્ધે
છે.–આ રીતે મોક્ષના કારણરૂપ ભૂતાર્થધર્મની શ્રદ્ધાના અભાવને લીધે અજ્ઞાનીને સાચી શ્રદ્ધાનો
અભાવ છે, એટલે કે તેની શ્રદ્ધા ખોટી છે. જેમ શુદ્ધજ્ઞાનમય આત્માના જ્ઞાનના અભાવને લીધે તેને
સમ્યગ્જ્ઞાનનો અભાવ છે, તેમ શુદ્ધજ્ઞાનમય ભૂતાર્થધર્મની શ્રદ્ધાના અભાવને લીધે તેને સમ્યક્શ્રદ્ધાનો
પણ અભાવ છે. અને જ્યાં સમ્યક્ જ્ઞાન–શ્રદ્ધાન ન હોય ત્યાં સમ્યક્ ચારિત્ર તો ક્્યાંથી હોય?–ન જ
હોય, એટલે તે અજ્ઞાનીને સમ્યક્ ચારિત્રનો પણ અભાવ છે.–આ રીતે, જેઓ શુદ્ધજ્ઞાનમય નિશ્ચયનો
આશ્રય નથી કરતા ને વ્યવહારનો જ આશ્રય કરે છે તેઓને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન– ચારિત્રરૂપ
મોક્ષમાર્ગનો અભાવ છે, વ્યવહારના આશ્રયે વર્તનાર તે અજ્ઞાનીઓ બંધમાર્ગમાં જ પ્રવર્તે છે. જેઓ
નિશ્ચયનો આશ્રય કરે છે તેઓ જ મોક્ષમાર્ગને પામે છે.
આ રીતે નિશ્ચયનો આશ્રય તે જ મોક્ષમાર્ગ હોવાનો નિયમ બતાવીને આચાર્યદેવ કહે છે કે–
આમ હોવાથી મોક્ષાર્થી જીવોએ નિશ્ચયનયવડે વ્યવહારનો નિષેધ કરવો–તે યોગ્ય જ છે.
પ્રશ્ન :– મોક્ષમાર્ગી–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ કેવો છે?
ઉત્તર :– સમ્યગ્દ્રષ્ટિ રાગથી છૂટો છે, પોતાના ઉપયોગને તે રાગથી છૂટો જ રાખે છે, રાગમાં એકમેક કરતો નથી.
રાગ અને શુદ્ધાત્મા–એ બંનેનું ભેદજ્ઞાન કરીને, શુદ્ધાત્માના આશ્રયે તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ મોક્ષમાર્ગરૂપે પરિણમે છે.
પ્રશ્ન :– બંધમાર્ગી–મિથ્યાદ્રષ્ટિ કેવો છે?
ઉત્તર :– જે બંધમાર્ગમાં પ્રવર્તી રહ્યો છે એવા મિથ્યાદ્રષ્ટિનું ચિત્ત રાગથી રંગાયેલું છે, તે પોતાના
ઉપયોગને રાગ સાથે એકમેક માનીને અનુભવે છે; રાગની અને ઉપયોગસ્વરૂપ આત્માની ભિન્નતાને
તે ઓળખતો નથી; તેથી ભેદજ્ઞાનના અભાવને લીધે, શુદ્ધાત્માનો આશ્રય નહિ કરતો થકો અને
રાગનો જ આશ્રય કરીને પરિણમતો થકો તે અજ્ઞાની જીવ કર્મોથી બંધાય છે ને સંસારમાં રખડે છે.
પ્રશ્ન :– અજ્ઞાનીજીવ મોક્ષહેતુધર્મને નથી શ્રદ્ધતો ને ભોગહેતુધર્મને શ્રદ્ધે જ છે–એમ કયા હેતુથી
આચાર્યદેવે કહ્યું છે?
ઉત્તર :– આ અધ્યાત્મગ્રંથમાં અનુભવપ્રધાન હેતુ આપીને આચાર્યદેવ કહે છે કે, તે અજ્ઞાનીને
શુદ્ધાત્માના અનુભવનો અસદ્ભાવ હોવાથી એમ નક્કી થાય છે કે તે જીવ રાગના જ અનુભવમાં
અટકેલો છે એટલે તેને ભોગહેતુધર્મનું જ (–રાગનું જ) સેવન છે, મોક્ષહેતુધર્મનું (–શુદ્ધાત્માના
આશ્રયનું) સેવન નથી. જીવને કાં તો શુદ્ધાત્માનું સેવન હોય, અને કાં તો રાગનું સેવન હોય. તેમાં
એકનો અભાવ તે બીજાનો સદ્ભાવ સૂચવે છે. જેને શુદ્ધાત્માનું સેવન (શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–અનુભવન) નથી
તેને રાગનું સેવન જરૂર છે. એકસાથે રાગમાં તેમજ શુદ્ધાત્મામાં એ બંનેમાં એકત્વબુદ્ધિ રહી શકે નહિ.
પ્રશ્ન :– ક્્યો જીવ મોક્ષને સાધે છે?
ઉત્તર :– શુદ્ધાત્મામાં એકત્વબુદ્ધિ કરીને તેનો જ જે આશ્રય કરે છે તે તો મોક્ષને સાધે છે, તેને રાગમાં
એકત્વબુદ્ધિ રહેતી નથી. અને જેને રાગમાં એકત્વબુદ્ધિ છે તે રાગના આશ્રયે બંધાય જ છે, તેને ચૈતન્યનો
આશ્રય નહિ હોવાથી તે સમ્યગ્દર્શનાદિ મોક્ષમાર્ગ પામતો નથી. આ રીતે વ્યવહારના પક્ષનો આશય જીવને
સંસાર પરિભ્રમણ કરાવે છે...માટે આચાર્યદેવ કરુણાથી કહે છે કે હે મોક્ષાર્થીજીવો! સંસારપરિભ્રમણથી
છૂટવા માટે તમે વ્યવહારના પક્ષની બુદ્ધિ છોડો ને મોક્ષને માટે શુદ્ધનયનું અવલંબન કરો.
(સમયસાર ગા. ર૭પ ઉપરના પ્રવચનમાંથી.)