મહા : ૨૪૮૭ : ૭ :
૧૨. તે જ શાસ્ત્રમાં કલશ ૨૩ છે તેનો અર્થ નીચે પ્રમાણે છે :–
દ્રશિ–જ્ઞપ્તિ–વૃત્તિ સ્વરૂપ (દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રરૂપે પરિણમતું) એવું એક જ ચૈતન્ય સામાન્યરૂપ નિજ
આત્મતત્વ તે મોક્ષેચ્છુઓને (મોક્ષનો) પ્રસિદ્ધ માર્ગ છે; આ માર્ગ વિના મોક્ષ નથી.
પ
૧૩. પંડિત પ્રવર શ્રી ટોડરમલજી ‘મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક’ નામના તેમના શાસ્ત્રમાં લખે છે કે–
“હવે મોક્ષમાર્ગ તો કાંઈ બે નથી. પણ મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ બે પ્રકારથી છે. જ્યાં સાચા મોક્ષમાર્ગને
મોક્ષમાર્ગ નિરૂપણ કર્યો છે તે નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ છે; તથા જ્યાં જે મોક્ષમાર્ગ તો નથી પરંતુ મોક્ષમાર્ગનું નિમિત્ત
છે–વા સહચારી છે. તેને ઉપચારથી મોક્ષમાર્ગ કહીએ તે વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ છે કારણકે નિશ્ચય વ્યવહારનું સર્વત્ર
(ચારે અનુયોગોમાં) એવું જ લક્ષણ છે; અર્થાત્ સાચું નિરૂપણ તે નિશ્ચય તથા ઉપચાર નિરૂપણ તે વ્યવહાર.
૧૪. માટે નિરૂપણની અપેક્ષાએ બે પ્રકારે મોક્ષમાર્ગ જાણવો પણ એક નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ છે તથા એક
વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ છે એમ બે મોક્ષમાર્ગ માનવા મિથ્યા છે.
૧પ. વળી તે નિશ્ચય–વ્યવહાર બંનેને ઉપાદેય માને છે તે પણ ભ્રમ છે, કારણકે નિશ્ચય–વ્યવહારનું
સ્વરૂપ તો પરસ્પર વિરોધતા સહિત છે. શ્રી સમયસાર (ગા.૧૧) માં પણ કહ્યું છે કે–
‘ववहारोऽंभूयत्थो भूयत्था देसिदोदु सुद्धनओ’
અર્થ–વ્યવહાર અભૂતાર્થ છે. સત્ય સ્વરૂપને નિરૂપતો નથી. પણ *કોઈ અપેક્ષાએ ઉપચારથી અન્યથા
નિરૂપે છે, તથા નિશ્ચય શુદ્ધનય છે–ભૂતાર્થ છે “કારણ કે તે જેવું વસ્તુનું સ્વરૂપ છે તેવું નિરૂપે છે; એ પ્રમાણે
એ બંનેનું સ્વરૂપ તો વિરૂદ્ધતા **સહિત છે.”
૬
૧૬. પ. પૂ. સદ્ગુરુદેવ શ્રી મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક કિરણો ભાગ ૨ પાનું–૩૨૬ વિગેરેમાં કહે છે કે–
“મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ બે પ્રકારે કરેલ છે. એમાં વીતરાગી નિર્વિકલ્પ દશા તે નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ અને
રાગ–વ્રતાદિની દશા તે વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ છે. એક સાચો મોક્ષમાર્ગ અને બીજો નિમિત્ત, ઉપચાર, સહકારી કે
ખોટો મોક્ષમાર્ગ–એમ બે પ્રકારે મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ છે. અખંડ આત્મસ્વભાવના અવલંબને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટયો તે સાચો મોક્ષમાર્ગ છે. તે વખતે રાગ–વિકલ્પ છે તે મોક્ષમાર્ગ નથી પણ તેને
ઉપચારથી મોક્ષમાર્ગ કહેલ છે; એટલે કે તે નિમિત્ત, સહચર, ઉપચાર અને વ્યવહાર એમ ચાર પ્રકારે (વ્યવહાર)
મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ કરેલ છે.
નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ એક જ છે–એમ જ્ઞાની માને છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ બે નયનું સાધન રાખે છે; બે મોક્ષમાર્ગ
માને છે, અને બંને નયને ઉપાદેય માને છે એમ ત્રણ પ્રકારથી ભૂલ કરે છે. શુભરાગ મોક્ષમાર્ગ નથી, પણ
મોક્ષમાર્ગમાં નિમિત્ત છે–સહચારી છે. તેથી જેને નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ પ્રગટયો છે તેના મંદ કષાયને ઉપચારથી
મોક્ષમાર્ગ કહેલ છે. આવું નિશ્ચય–વ્યવહારનું સ્વરૂપ છે. માટે મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ બે પ્રકારે જાણવું, પણ એક
નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ છે તથા એક વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ છે એમ બે મોક્ષમાર્ગ માનવા મિથ્યા છે. વ્યવહારનય
અન્યથા કહે છે એટલે બંધમાર્ગને મોક્ષમાર્ગ કહે છે અને નિશ્ચયનય જેવું સ્વરૂપ છે તેવું કહે છે.
* વ્યવહારનય અન્યથા અર્થાત્ સત્યથી બીજી રીતે નિરૂપે છે. તથા કોઈ અપેક્ષાએ ઉપચારથી કથન કરે છે માટે દરેક
અભ્યાસીએ–એ કથન કઈ અપેક્ષાએ કર્યું છે તે નક્કી કરવું જ જોઈએ. વળી એ ઉપચારનું પ્રયોજન શું છે તેનો પણ નિર્ણય કરવો જોઈએ.
જો તેમ ન કરો તો તેનો જ્ઞાનઅભ્યાસ વિફળ જાય છે.
** વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગથી વિરુદ્ધ છે તેથી તે સંવર–નિર્જરારૂપ નથી પણ આસ/વ બંધરૂપ છે.