: ૮ : આત્મધર્મ : ૨૦૮
૧૭ નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ તો આત્માનાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અને રમણતા છે, અને તે વખતે શુભ રાગ હોય છે
તેને મોક્ષમાર્ગ માનવો તે વ્યવહાર છે. દયા, દાન, ભક્તિનો રાગ તો મોક્ષમાર્ગથી વિરુદ્ધ બંધમાર્ગ છે, પણ તે
નિમિત્ત છે. માટે ઉપચારથી એને મોક્ષમાર્ગ માનવો તે વ્યવહાર છે એમ કહેલ છે. પણ અજ્ઞાની બહારની
પ્રવૃત્તિને વ્યવહાર કહે છે માટે તેને વ્યવહારની પણ ખબર નથી.”
૭
૧૮ આવા બે પ્રકારનું પ્રરૂપણ (નિરૂપણ) મોક્ષમાર્ગ સંબંધી હોય છે એમ ભગવાન શ્રી કુંદકુંદ
આચાર્ય દેવ શ્રી સમયસારની ગાથા ૪૧૪ માં કહે છે. આ ગાથાના અર્થને સ્પષ્ટ કરતાં શ્રી અમૃતચંદ્ર આચાર્ય
તે ગાથાની ટીકામાં ફરમાવે છે કે :–
“શ્રમણ અને શ્રમણોપાસકના ભેદે બે પ્રકારનાં દ્રવ્યલિંગો મોક્ષમાર્ગ છે–એવો જે પ્રરૂપણ પ્રકાર
(અર્થાત્ એવા પ્રકારની જે પ્રરૂપણા) તે કેવળ વ્યવહાર જ છે, પરમાર્થ નથી, કારણ કે તે પ્રરૂપણા પોતે
અશુદ્ધદ્રવ્યના અનુભવનસ્વરૂપ હોવાથી તેને પરમાર્થપણાનો અભાવ છે.
શ્રમણ અને શ્રમણોપાસકના ભેદોથી અતિક્રાંત, દર્શનજ્ઞાનમાં પ્રવૃત્ત પરિણતિ માત્ર (માત્ર દર્શન–
જ્ઞાનમાં પ્રવર્તેલી પરિણતિરૂપ) શુદ્ધજ્ઞાન જ એક છે–એવું નિસ્તુષ (નિર્મળ) અનુભવન તે પરમાર્થ છે,
કારણ કે તે (અનુભવન) પોતે શુદ્ધ દ્રવ્યના અનુભવન સ્વરૂપ હોવાથી તેને જ પરમાર્થપણું છે. માટે જેઓ
વ્યવહારને જ પરમાર્થ બુદ્ધિથી (–પરમાર્થ માનીને) અનુભવે છે, તેઓ સમયસારને જ નથી અનુભવતા;
જેઓ પરમાર્થને પરમાર્થ બુદ્ધિથી અનુભવે છે, તેઓ જ સમયસારને અનુભવે છે”
(અતિક્રાંત=દૂર ઓળંગી ગયેલું)
૮
૧૯. શ્રી પ્રવચનસારની ગાથા ૧–પ ની ટીકામાં શ્રી અમૃતચંદ્ર આચાર્ય–આ વિષયને સ્પષ્ટ કરતાં કહે
છે કે :–
–જેમાં કષાયકણ વિદ્યમાન હોવાથી જીવને જે પુણ્યબંધની પ્રાપ્તિનું કારણ છે એવા સરાગ ચારિત્રને–
તે (સરાગ ચારિત્ર) ક્રમે આવી પડ્યું હોવા છતાં (ગુણસ્થાન–આરોહણના ક્રમમાં જબરજસ્તીથી અર્થાત્
ચારિત્રમોહના મંદ ઉદયથી આવી પડેલું હોવા છતાં) દૂર ઓળંગી જઈને, જે સમસ્ત કષાય કલેશરૂપ કલંકથી
ભિન્ન હોવાથી નિર્વાણની પ્રાપ્તિનું કારણ છે એવા વીતરાગ ચારિત્ર નામના સામ્યને પ્રાપ્ત કરું છું.
૨૦. અહિં જે કહ્યું છે તેનો સાર નીચે પ્રમાણે છે :–
(૧) વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ કષાયકણ છે, તે બંધની પ્રાપ્તિનું કારણ છે.
(ર) તે દરેક સાધક જીવને ક્રમે આવી પડ્યા વિના રહેતો નથી પણ તે મોક્ષનું કારણ કે માર્ગ નથી.
(૩) તેને ઓળંગી જવું અર્થાત્ તેનાથી અતિક્રાંત થવું તે મોક્ષ (નિર્વાણ) ની પ્રાપ્તિનું કારણ છે.
(૪) વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ
કષાય કલેશરૂપ કલંક છે.
(પ) નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ સમસ્ત કષાય કલેશથી ભિન્ન છે.
ર૧ શ્રી જયસેનાચાર્ય આ ગાથાની ટીકામાં કહે છે કે :–
“તે ક્રમમાં આવી પડેલું સરાગ ચારિત્ર પુણ્ય બંધનું કારણ છે એમ જાણી, તેનો પરિહાર કરીને
નિશ્ચય શુદ્ધાત્માનુભૂતિરૂપ વીતરાગચારિત્ર ગ્રહણ કરવું એ ભાવાર્થ છે.”
(પરિહાર કરવો, દૂરથી ઓળંગી જવું–તેનાથી અતિક્રાંત થવું–એ બધું (એક જ છે.)
૯
રર પંડિત પ્રવર શ્રી ટોડરમલજી મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક અધિકાર ૯ પા. ૩૧પ માં કહે છે કે:–
* વ્યવહાર કરતાં કરતાં નિશ્ચય થાય એમ માનનાર વ્યવહારને અતિક્રાંત (ઓળંગી) શકતા નથી
તેથી તેને કદી પરમાર્થ બુદ્ધિ થતી નથી.