ફાગણ : ૨૪૮૭ : ૯ :
બંધ, સંવર, નિર્જરા, અને મોક્ષ એમ સાત તત્ત્વની શ્રદ્ધા આવે છે. જીવ જ્ઞાતા છે, શરીર, મન, વાણી
વગેરે અજીવ છે, અજીવની પર્યાય (અવસ્થા) આવી હોય તો મને ઠીક પડે એમ માને તો જીવ અજીવની
એકતા બુદ્ધિ થાય છે. અજીવની પર્યાય ગમે તે હો, હું તો જાણનાર (જ્ઞાયક) છું એમ નિર્ણય કરી અજીવ
પ્રત્યે જીવ મધ્યસ્થા રહે તો ધર્મ થાય.
પ. આ વાત પાંચ પ્રકારે સમજાવી છે.–
(૧) આધાર, (૨) કારણ, (૩) કર્ત્તા, (૪) પ્રેરક–(કરાવનાર), (પ) અનુમોદક.
(૧) શરીરાદિનો આધાર અચેતન દ્રવ્ય છે, તેનો હું આધાર નથી.
૬. ખરેખર હું શરીર, મન, વાણી અને તેમના સ્વરૂપના આધારભૂત એવું અચેતન દ્રવ્ય નથી.
છાતીમાં આઠ પાંખડીના ખીલેલા કમળના આકારે સૂક્ષ્મ પરમાણુઓથી બનેલુ (જડ) મન છે. શરીર, મન
અને વચનના આધારભૂત અચેતન દ્રવ્ય તે હું નથી, તે મારૂં નથી, શરીર, મન આદિનો આધાર અચેતન દ્રવ્ય
છે તેથી હું તેનો આધાર નથી.
૭. આત્મા છે તો શરીર ચાલે છે–વાણી નીકળે છે. એમ નથી. ધર્માત્મા સમજે છે કે શરીરનાં
સ્વરૂપનો, મનનાં સ્વરૂપનો અને વાણીના સ્વરૂપનો હું આધાર નથી, મારા (–આત્માને) આધારે શરીર ઊંચું
થતું નથી; જીવ અજીવ સદા એકબીજાથી ભિન્ન છે. પુદ્ગળની વર્તમાન પર્યાય આધેય છે અને અચેતન તેનો
આધાર છે. હું જરા પણ આધાર નથી.
૮. દરેક પરમાણુમાં સદા સ્વતંત્ર આધાર નામનો ગુણ છે. તેના આધારે તેની નવી નવી અવસ્થા
થાય છે; તેથી શરીર ઊંચુ નીચું થવું તે આત્માને આધારે નથી.
૯. મિથ્યાદ્રષ્ટિ એમ માને છે કે શરીરાદિની અવસ્થા આમ હોય તો ઠીક પડે છે. શરીરની નિરોગતા તે
ખરેખર ધર્મનું સાધન છે એમ માની અજ્ઞાની તેમાં એકત્વ બુદ્ધિ કરે છે. આવી વાણી નીકળવી જોઈએ,
શરીરની એવી અવસ્થા થવી જોઈએ એમ મિથ્યાદ્રષ્ટિ માને છે.
૧૦. મધ્યસ્થ એટલે મધ્યમાં રહેલો. શરીરાદિની મધ્યમાં રહેલો છતાં હું અસંગ જ્ઞાતા દ્રષ્ટા રહેલ છું.
શરીરની કે હોઠની અવસ્થા તેના કાળે જ થાય છે. હાલવા ચાલવાની ક્રિયા અચેતન છે, મન–વાણી જડ છે
તેનો આધાર જડ દ્રવ્ય છે. મારા દ્રવ્યને આધારે શરીર રહેલ નથી. મારા આધારે વાણી નીકળતી નથી, મારા
આધારે મન રહેલ નથી, આત્માના આધારે શરીરની અવસ્થા થતી નથી.
૧૧. પ્રથમ શ્રેણીનો જૈન અર્થાત્ પહેલી શરૂઆતનો જૈન (શ્રાવક થવા પહેલાંનો જૈન) એમ માને છે
કે શરીર, મન, વાણીનું આધારભૂત અચેતન દ્રવ્ય છે, તે હું નથી.
(૨) આત્મા શરીરાદિની અવસ્થાનું કારણ નથી
૧૨. હવે કારણની વાત કરે છે, ધર્મીજીવ (સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ) એમ સમજે છે કે શરીર, મન, વાણી
અચેતન દ્રવ્ય છે. તેનું કારણ અચેતન દ્રવ્ય છે, હું નથી શરીર ચાલે છે, હોઠ ચાલે છે તેનું કારણ તે અચેતન
દ્રવ્ય છે હું નથી ક્ષણિક ઉપાદાનની યોગ્યતાથી તેની ગતિ સ્થિતિ થાય છે. નિમિત્તને લીધે શરીર આદિની
અવસ્થા થાય છે એમ માનનાર મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
૧૩. ખરેખર આત્માના કારણપણા વિના અને આત્માના આધાર વિના જ શરીરની અનેક અવસ્થા
થાય છે. તેથી તેમના કારણપણાનો પક્ષપાત છોડી હું આ અત્યંત મધ્યસ્થ છું પરદ્રવ્યની અવસ્થા સ્વયં
(તેનાથી જ) થાય છે, રાગને લીધે ઈચ્છાને લીધે) પરની અવસ્થા થતી નથી. રાગ થાય તેનો હું વ્યવહારે
જ્ઞાતા દ્રષ્ટા છું, એમ સમજણ કરવી તે ધર્મ છે.