છે તે રૂપે જાણવામાં આવે છે તે જ પ્રકારે નયજ્ઞાનનું પ્રયોજન પણ યથાવસ્થિત વસ્તુનું જ્ઞાન કરાવવાનું છે.
આચાર્ય શ્રી પૂજ્યપાદ સર્વાર્થસિદ્ધિ (અ. ૧. સૂ. ૩૩)માં કહે છે કે:–
લક્ષણ કરતાં નયચક્રમાં આવું વચન આવે છે કે– “વસ્તુના એક અંશને ગ્રહણ કરવાવાળો જે જ્ઞાનીનો વિકલ્પ
(વ્યાપાર) હોય છે કે જે શ્રુતજ્ઞાનનો એક ભેદ છે તેને અહીં નય કહેવામાં આવેલ છે, અને જે નયજ્ઞાનનો
આશ્રય કરે છે તે જ્ઞાની છે.” ૧૭૪.
“કારણ કે નય વિના મનુષ્યને સ્યાદ્વાદની પ્રતિપત્તિ–(પ્રતીતિ) થતી નથી તેથી જે એકાન્તના આગ્રહથી મુક્ત
થવા માગે છે તેને નય જાણવા યોગ્ય છે.” ૧૭પ.
મુખ્યતા છે” ૧૭૬.
માનવાની શી જરૂર છે? સમાધાન એમ છે કે જે કાંઈ વચનપ્રયોગ થાય છે તે નયસ્વરૂપ જ હોય છે. લોકમાં
એવું એક પણ વચન હોતું નથી કે જે ખાસ ધર્મવડે વસ્તુનું પ્રતિપાદન ન કરતું હોય. ઉદાહરણરૂપે ‘દ્રવ્ય’ શબ્દ
જ લઈએ. તેને આપણે ‘જે ગુણ–પર્યાયવાળું હોય’ કે ‘ઉત્પાદ, વ્યય અનેઘ્રૌવ્ય સહિત હોય’ આ અર્થમાં રૂઢ
કરીને દ્રવ્યની વ્યાખ્યા કરીએ છીએ પણ તેનો યૌગિક અર્થ ‘જે દ્રવે છે અર્થાત્ અન્વિત હોય છે તે દ્રવ્ય’ એ
જ થાય છે, માટે જેટલો વચનવ્યવહાર છે તે તો નયરુપ જ છે. તો પણ આપણે પ્રમાણસપ્તભંગીના દરેક
ભંગમાં કોઈ ઠેકાણે સ્યાત્ શબ્દ વડે અભેદવૃત્તિ કરીને અને કોઈ ઠેકાણે તે જ વડે અભેદ ઉપચાર કરીને તે
સર્વ ભંગોના સમુદાયને પ્રમાણસપ્તભંગી કહીએ છીએ.
બાકીના પાંચ ભંગ ક્રમથી અક્રમથી (એક સાથે) બન્ને નયોની મુખ્યતાથી કહેવામાં આવે છે, માટે તેમાં એ
જ વિધિથી અભેદવૃત્તિ અને અભેદઉપચારની મુખ્યતા રહે છે. દરેક વચન નયસ્વરૂપ જ હોય છે પણ તે
વક્તાની વિવક્ષા (કહેવાનો ઈરાદો) ઉપર આધાર રાખે છે કે તે કયે ઠેકાણે, કયા વચનનો, કયા અભિપ્રાયથી
પ્રયોગ કરી રહેલ છે. તેથી તત્ત્વ અને તીર્થની સ્થાપના