એ તો અમે પહેલાં જ બતાવી દીધું છે કે દરેક દ્રવ્ય ન સામાન્ય સ્વરુપ છે તથા ન વિશેષ સ્વરુપ જ
અને પર્યાયાર્થિક.
પર્યાયાર્થિક નય છે. આમ સર્વનયોના આધારરુપ મુખ્ય નય બે જ છે અને તેના આશ્રયે પ્રવૃત્ત થવાવાળો
વચન વ્યવહાર પણ બે પ્રકારે પ્રવૃત્ત થાય છે. દ્રવ્યના સામાન્ય અંશને મુખ્ય કરીને તથા વિશેષઅંશને ગૌણ
કરીને પ્રવૃત્ત થવાવાળો વચનવ્યવહાર અને દ્રવ્યના વિશેષઅંશને મુખ્ય કરીને તથા સામાન્ય અંશને ગૌણ
કરીને પ્રવૃત્ત થવાવાળો વચન વ્યવહાર.
અવસ્થામાં દ્રવ્યના સામાન્ય અંશને મુખ્ય અને વિશેષ એશને ગૌણ કરીને પ્રવૃત્ત થવાવાળો વચન વ્યવહાર
હોય છે. એવું કથન કેમ કરવામાં આવ્યું છે? તો તેના દ્વારા એવી શંકા કરવી બરાબર નથી, કેમકે શબ્દાદિક
નયોમાં એક અર્થમાં
વિચાર કરવામાં આવે છે. જ્યારે પ્રકૃતમાં (વાસ્તવિક; અસલમાં) જે કોઈ વચન વ્યવહાર થાય છે તેમાં કોણ
વચન વ્યવહાર દ્રવ્યના સામાન્ય અંશને મુખ્ય અને વિશેષ અંશને ગૌણ કરીને પ્રવૃત્ત થયો છે તથા કોણ
વચન વ્યવહાર દ્રવ્યના વિશેષ અંશને મુખ્ય અને સામાન્ય અંશને ગૌણકરીને પ્રવૃત્ત થયો છે તેનો વિચાર
કરવામાં આવ્યો છે. તાત્પર્ય એ છે કે પર્યાયની દ્રષ્ટિથી કયા અર્થમાં કયા પ્રકારનો વચનપ્રયોગ કરવો બરાબર
છે એ વિચાર શબ્દાદિક નયોમાં કરવામાં આવે છે તથા આ વિષયમાં તો જે કોઈ વચનવ્યવહાર થાય. છે તે
કયાં કઈ અપેક્ષાથી કરવામાં આવેલ છે એ દ્રષ્ટિ મુખ્ય છે. માટે ઉપર કહેલ બન્ને કથનોમાં કોઈ વિરોધ ન
માનવો જોઈએ.
યોગ્ય છે જે અન્ય સ્થાનોથી જાણી લેવું જોઈએ. વિશેષ પ્રયોજન ન હોવાથી તેની અહીં મીમાંસા કરશું નહિ.
પ્રયોજનવાળી હોવાથી ‘અધ્યાત્મનય’ શબ્દદ્વારા કહેવામાં આવે છે.
સર્વ પદાર્થોના ભેદાભેદનો વિચાર કરવામાં આવ્યો છે તે ઠેકાણે એવો વિચાર કરવા માટે નૈગમાદિ નયોની
પદ્ધતિ સ્વીકાર કરી છે, પણ જ્યાં આત્મસિદ્ધિમાં પ્રયોજનવાન દ્રષ્ટિને પ્રાપ્ત કરવા માટે કોણ કથન ઉપચરિત
છે અને કોણ કથન અનુપચરિત છે તેની મીમાંસા કરવામાં આવી છે ત્યાં બીજી નયપદ્ધતિ સ્વીકારવામાં
આવી છે, આ પ્રકરણમાં બીજી નય પદ્ધતિની મીમાંસા કરવી મુખ્ય પ્રયોજન હોવાથી તેના જ આશ્રયે વિચાર
કરે છે: