ઉપશાન્ત કરવા માગે છે તે જ્યારે કોઈ નદીમાં ગંદા પાણીને દેખે છે તો તે પાણીના ગંદાપાણીને પ્રતિષેધ્ય
સમજીને તેના પ્રતિષેધકરૂપ સ્વચ્છ અને શીતલ પાણીનો જ સ્વીકાર કરે છે. તે જ વાત અહીં જાણવી જોઈએ.
તેનો જ આશ્રય લે છે તેના દ્વારા વ્યવહારનયનો વિષય આશ્રય કરવા યોગ્ય ન હોવાથી આપોઆપ પ્રતિષેધ્ય
થઈ જાય છે.
યોગ્ય કેમ છે તેનું વર્ણન કરતા થકા શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્ય સમયસાર ગા. ૧૧ ની ટીકામાં પૂર્વોક્ત પાણીના
દ્રષ્ટાન્ત દ્વારા બહુ જ સ્પષ્ટ ખુલાસો કરતા થકા સ્વયં કહે છે કે:–
અનુભવ કરે છે; પરંતુ કેટલાક જ પુરુષ પોતાના હાથથી નાખેલા કતકફળ (–નિર્મળી ઔષધિ) ના પડવા
માત્રથી ઉત્પન્ન થતા કાદવ અને પાણીના પૃથક્કરણ (–વિવેક) વશ પોતાના પુરુષાર્થ દ્વારા પ્રગટ કરવામાં
આવેલા સહજ એક સ્વચ્છ પાણીનો સ્વભાવ હોવાથી તે નિર્મળ પાણીનો જ અનુભવ કરે છે, તેમ પ્રબળ
કર્મોના મળવાથી જેનો સહજ એક જ્ઞાયકભાવ ઢંકાઈ ગયો છે–અપ્રગટ છે એવા આત્માનો અનુભવ
કરવાવાળા ઘણાય પુરુષ તો એવા છે કે જે આત્મા અને કર્મનો વિવેક ન કરતા થકા વ્યવહારથી વિમોહિત
હૃદયવાળા થઈને પ્રગટ થતા વિશ્વરૂપ (–અનેકરૂપ) ભાવ સહિત તે આત્માનો અનુભવ કરે છે, પરંતુ
ભૂતાર્થદર્શી (સહજ એક જ્ઞાયકભાવને દેખવાવાળા) પુરુષ પોતાની બુદ્ધિથી નાખેલો જે શુદ્ધનય તે અનુસાર
બોધ થવા માત્રથી આત્મા અને કર્મનો વિવેક થવાને કારણે પોતાના પુરુષાર્થદ્વારા પ્રગટ થતા સહજ એક
જ્ઞાયકસ્વભાવ હોવાથી પ્રકાશમાન એક જ્ઞાયક ભાવરૂપ તે આત્માનો અનુભવ કરે છે માટે અહીં એમ સમજવું
કે જે ભૂતાર્થ (સહજ એક જ્ઞાયકભાવ) નો આશ્રય કરે છે તે જ આત્માને સમ્યક્રૂપે દેખે છે, માટે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
છે. પરંતુ તેનાથી ભિન્ન બીજા પુરુષ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નથી, કેમકે શુદ્ધનય કતકફળના સ્થાને છે. તેથી કર્મોથી ભિન્ન
આત્માને દેખવાવાળા જીવોને વ્યવહારનય અનુસરણ કરવા યોગ્ય નથી.
તેને પ્રગટ કરવું પડશે, નહિતર તે સ્વચ્છ પાણીનો ઉપભોગ કરી શકશે નહિ, તે રીતે કર્મ સંયુક્ત જીવમાં જીવ
પણ છે અને તેની કર્મસંયુક્ત અવસ્થા પણ છે.
કરી શકશે નહિ તેથી સ્પષ્ટ છે કે મોક્ષમાર્ગમાં એક માત્ર નિશ્ચયનય જ અનુસરણ કરવા યોગ્ય છે,
વ્યવહારનય નહિ.