: ૧૬ : આત્મધર્મ : ૨૧૦
કરણા હમ પાવત હૈં તુમકી,
વહ બાત રહી સુગુરુ ગમકી.
પલમેં પ્રગટે મુખ આગલ સે,
જબ સદ્ગુરુ ચરણ સુ પ્રેમ બસે.
તનસે મનસે ધનસે, સબસે,
જબ સદ્ગુરુ ચરન સુ પ્રેમ બસે.
તબ કારજ સિદ્ધ બને અપનો,
રસ અમૃત પાવહીં પ્રેમ ઘનો.
પ. પ્રભુ તારા મૂળ સ્વરૂપની વાત તેં સાંભળી નથી. બધા આત્માને ‘પ્રભુ’ કહીએ છીએ. શક્તિરૂપે જે
પ્રભુત્વ છે તે જ પ્રભુપદ પ્રગટ (દશામાં), થાય છે. કોઈ કંઈ દેતું નથી. સાચી જિજ્ઞાસાથી સમજે તો
નિમિત્તને ‘નિમિત્ત’ કહેવાય.
૬. શ્રીમદ્ કહે છે કે :–
“જે સ્વરૂપ સર્વજ્ઞે દીઠું જ્ઞાનમાં
કહી શક્્યા નહીં તે પણ શ્રી ભગવાનનો
તેહ સ્વરૂપને અન્ય વાણી તે શું કહે
અનુભવ ગોચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જો
અપૂર્વ અવસર.”
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ ર૯ મા વર્ષે આ મહાકાવ્ય બનાવ્યું છે અને ૧૬ વર્ષની ઉંમરે મોક્ષમાળા નામે
પુસ્તક લખ્યું છે.
૭. તેમને અપૂર્વ ભાન (આત્મજ્ઞાન) હતું. દેહ મારો નથી તો સ્ત્રી–પુત્રાદિ મારા કેમ હોય? જેમ પાણીમાં
સેવાળ દૂર કરી વિવેકી જીવ સ્વચ્છ જળ પીવે તેમ વિવેકવાન જ્ઞાની રાગદશા છતાં, તેનાથી રહિત જ્ઞાનસ્વરૂપનો જ
અનુભવ કરે છે. દયા, દાન, પૂજા, ભક્તિ આદિના શુભ ભાવ તે પુણ્ય ભાવ છે. હિંસા, કામ, ક્રોધાદિ, અશુભભાવ
પાપ છે બેઉ આસ્રવતત્ત્વ છે, બંધનના કારણ છે. જ્ઞાનીનો પંચમહાવ્રતનો શુભ રાગ પણ આસ્રવ છે, મલિન છે; તે
રૂપે હું થનારો નથી પણ તે સર્વ આસ્રવોથી પાર જ્ઞાનાનંદ છું. તેમાં સુરતા લગાવીને અંતરમાં ઢળતાં નિર્વિકલ્પ
આનંદ દશા આત્મામાં થાય છે તેને સંવર–નિર્જરા, મોક્ષમાર્ગ કહેવામાં આવે છે તે શુદ્ધભાવે પરિણત આત્માને જ
આત્મા કહીએ, ત્રણે કાળ આ વાત છે. બહારની ક્રિયા અને શુભ રાગમાં શુદ્ધતારૂપ ધર્મ નથી.
૮. એક લાખોપતિની સ્ત્રી ચોખા જુદા પાડવા કમોદ (–ડાંગર) ખાંડતી હતી. ચોખા વજનદાર નીચે
ઉતરે છે અને ફોતરા ઉપર આવે છે. એક બાઈએ ઉપરથી જોયું કે હું પણ ફોતરા સંગ્રહ કરીને ખાંડું; તેમ ખાંડે
છે પણ તેમાંથી ચોખા મળે? ધર્મી જીવ પોતાના પરિણામ (ભાવ) પ્રમાણે બંધન–મોક્ષ–અહિત અથવા હિતનું
થવું માને છે, બાહ્ય ક્રિયા અને શુભા–શુભ વિકલ્પનો તેને આદર નથી તેનો કર્તા–ભોક્તા કે સ્વામી થતો
નથી, તોપણ (પૂર્ણ વીતરાગ ન થાય ત્યાં સુધી) ભૂમિકાનુસાર દયા, દાન, પૂજા, ભક્તિનો રાગ આવે છે.
અજ્ઞાની તો જ્ઞાનીની બાહ્ય ક્રિયા દેખી નકલ કરે છે; અંતર દ્રષ્ટિથી જણાવા યોગ્ય નિશ્ચયનો ભાવ શું તે બાહ્ય
દ્રષ્ટિના કારણે સૂજે નહિ, તેથી માને છે કે અમે પણ ધર્મની ક્રિયા કરીએ છીએ પણ તે તો ફોતરા જ ખાંડે છે.
અંદરની અતીન્દ્રિય અનુભવરૂપ જ્ઞાનની ક્રિયા તે સમજતા નથી.
૯. ધર્મી જીવ દેવોનો ઈન્દ્ર હોય કે મનુષ્ય હોય ભક્તિ ભાવથી પગે ઘુઘરા બાંધી ભગવાનની મૂર્તિ
સામે નૃત્ય કરે; દાન દે, પણ તે રાગને કે શરીરની ક્રિયાને સંવર–નિર્જરારૂપ ધર્મ માનતા નથી; વીતરાગી દ્રષ્ટિ
અને વીતરાગી સ્થિરતાને જ ધર્મ માને છે.
(નકલનું દ્રષ્ટાન્ત)
જંગલમાં દીવાસળીથી ઘાસ સળગાવીને ઠંડીમાં માણસો તાપતા હતા. તે જોઈને વાંદરાઓ આગીયા નામે
પતંગીયાને ચમકતા દેખી તેને અગ્નિ માની ઘાસમાં નાખવા લાગ્યા, તેથી કાંઈ ઘાસ સળગે નહીં અને કાંઈ