: ૧૨ : આત્મધર્મ : ૨૧૨
આત્મામાં નિર્મળ–શ્રદ્ધાજ્ઞાન–એકાગ્રતા દ્વારા મિથ્યાત્વ–રાગાદિરૂપ અશુદ્ધતાનું રોકાવું ને અંશે અંશે
આત્મામાં વિશેષ પુરુષાર્થદ્વારા શુદ્ધિની વૃદ્ધિ અને અશુદ્ધિની હાનિ તે નિર્જરાતત્ત્વ છે.
સ્વભાવથી ચ્યુત થઈ પુણ્યપાપમાં અટકવું તે મલિનભાવ–બંધતત્ત્વ છે.
પૂર્ણ નિર્મળદશા તે મોક્ષતત્ત્વ છે, જેમ બીજને બાળી નાખ્યા પછી તે ઊગે નહિ તેમ સર્વથા સંસારના
કારણરૂપ દોષનો નાશ કર્યા પછી જેને મોક્ષદશા–સિદ્ધપરમાત્મદશા પ્રગટે છે તે સિદ્ધ ભગવાન ફરી કદી
સંસારમાં અવતાર લે નહિ.
“મોક્ષ કહ્યો નિજ શુદ્ધતા તે પામે તે પંથ,
સમજાવ્યો સંક્ષેપમાં સકલમાર્ગ નિર્ગં્રથ.”
સર્વજ્ઞ તો સંપૂર્ણ વીતરાગી છે. ઈચ્છા વિના એકાક્ષરી “કારમય ધ્વનિ સર્વાંગથી ખરે છે. હોઠ, મુખ
બંધ હોય છે. તેમની વાણીમાં એમ આવ્યું કે જીવનાં કાર્ય જીવથી થાય, અજીવથી નહિ; અને અજીવનાં કાર્ય
અજીવથી થાય. જીવ તેમાં કાંઈ કરી શકે નહિ. જીવ પોતાનાં અપરાધથી દુઃખી છે; પુણ્ય–પાપ, રાગદ્વેષમોહ
આસ્રવ છે, તે દુઃખદાતા છે, બંધનું કારણ છે. બંધનાં કારણોને આસ્રવ કહે છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ,
કષાય અને યોગરૂપ આત્માના અશુદ્ધભાવ તે સ્વભાવથી વિરૂદ્ધભાવને આસ્રવ કહ્યા છે. નિર્મળ એકરૂપ
સામાન્ય સ્વભાવમાં એકાગ્રતાદ્વારા શુદ્ધિ થવી તે સંવર છે, તેમાં અશુદ્ધતા અટકે છે. બંધનો અંશે અભાવ
અને અંશે શુદ્ધિનું વધવું તે નિર્જરા છે પૂર્ણ શુદ્ધતા તે મોક્ષ છે.
પ્રત્યેક દ્રવ્ય અનાદિ–અનંત છે, સ્વતંત્ર છે, પોતાથી છે, પરથી નથી; પોતપોતાના ભાવમાં જ ઉત્પાદ–
વ્યય ધ્રૌંવ્યસહિત છે; પોતાની સત્તાને કદી છોડતા નથી, પરરૂપે, પરનાં કામ કરવારૂપે કોઈ કદી થતા નથી,
ત્રણેકાળે ટકીને બદલે છે. તેમાં જીવદ્રવ્ય જાણનાર છે, તે પોતાને ભૂલી પરને પોતાનું માને છે, પુણ્ય–પાપમાં
રુચિ કરે છે; તેથી દુઃખી થાય છે. તેના સુખ–દુઃખનો કોઈ અન્ય કર્તા–હર્તા નથી પણ પોતે જ દરેકક્ષણે
પોતાની નવી અવસ્થાને ઉપજાવે છે,–જૂનીને બદલાવે છે ને પોતે અનંતગુણરૂપ નિજશક્તિને એવી ને એવી
ટકાવી રાખે છે.
શ્રી સમંતભદ્ર આચાર્ય કહે છે. કે–હે ભગવાન? દરેક પદાર્થનું એક સમયમાં જ ઉત્પાદ–વ્યય ધ્રુવપણે
દરેક પદાર્થ સ્વતંત્ર છે, નિત્ય છે, તે સમયે સમયે પરિણમન કરે છે, તેને બીજો કોણ કરે?
જેમ ‘સાકર’ એવો શબ્દ છે તે વાચક છે; અને સાકર એવો પદાર્થ છે તે વાચ્ય છે, ને તેવું જ્ઞાન સ્વ–
જેમ કોથળીમાં ૭૩પ) રૂપિયા મૂકયા હોય ને બે રૂપિયા ઓછા નીકળે તો તપાસ કરે; તેમ ચૌદ રાજુ
પ્રમાણ લોકમાં છ દ્રવ્યો સર્વજ્ઞ ભગવાને જોયા છે ને તે છયેને ત્રણેકાળે સ્વતંત્ર જોયા છે. તે શી રીતે છે તેનો
સર્વજ્ઞની વાણીથી (શાસ્ત્રથી) જ્ઞાનથી અને પદાર્થની મર્યાદાથી જાણીને યથાર્થ નિર્ણય કરવો જોઈએ.
નવતત્ત્વો, દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર અને ધર્મનું સ્વરૂપ પ્રથમ નક્કી કરવું જોઈએ; તેનાથી વિરુદ્ધ કહે તેને વિરુદ્ધ
જાણવું જોઈએ.