: ૧૬ : આત્મધર્મ : ૨૧૨
અને
(રાજકોટ શહેરમાં નિયમસાર ગાથા ૩૮ ઉપર પૂજ્ય ગુરુદેવનું પ્રવચન)
(તા. ૧૦–૨–૬૧ શુક્રવાર)
આ નિયમસાર શાસ્ત્ર છે. નિયમસાર એટલે આત્માની નિર્મળદશા અર્થાત્ નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ. નિશ્ચય
મોક્ષમાર્ગ કોને કહેવો તે જીવે રુચિપૂર્વક સાંભળ્યું નથી. સત્ય સાંભળી સત્યની પ્રિયતા કદી કરી નથી, પણ
સત્તાપ્રિયતા કરી છે. સત્તાપ્રિયતામાં પુણ્ય–પાપનાં અભિમાન કર્યાં છે. પરનું તો જીવ કાંઈ કરી શકતો નથી.
વર્તમાન ઈન્દ્રિયજ્ઞાન જેટલો ઉઘાડ, અલ્પબળનો પ્રગટ અંશ દેખાય છે એ હું અને એટલો હું,–એમ માની અંશનું
અભિમાન કર્યું છે; પણ પૂર્ણ જ્ઞાનાનંદ ભગવાન અંતરમાં પડ્યો છે તેની દ્રષ્ટિ–રુચિ એક સમય પણ કરી નથી.
આત્મા ક્ષણે–ક્ષણે વિચાર કરે. વિકલ્પ કરે કે આ શરીરની ક્રિયા કરું. પણ તેથી શરીરની અવસ્થા થઈ
એમ નથી. શરીરને લકવો થાય ત્યારે અંદર આત્મા તો છે. તે ઈચ્છા કરે–પ્રેરણા કરે છતાં પરમાં તેનું ધાર્યું ન
થાય, કેમકે તે ચૈતન્યની ક્રિયા નથી. આત્મા રાગ કરે અથવા સમ્યગ્જ્ઞાન કરે એમ પોતાની અવસ્થામાં પલટો
કરવાની આત્માની તાકાત છે.
પર્યાય, પરિ–સમસ્ત પ્રકારે પોતાના ભેદને પામે–પ્રાપ્ત કરે તેને પર્યાય કહીએ. દરેક દ્રવ્યમાં સમયે–
સમયે પોતાની સત્તા છોડ્યા વિના (સ્વજાતિને નહીં છોડીને) અવસ્થાન્તર થાય છે તેને પર્યાય કહે છે.
ચૈતન્ય ચૈતન્યની અને જડ જડની જાત જાળવીને નિરંતર પોતાની પર્યાય કરે છે, પરની ન કરે, આવી
સ્વતંત્ર સત્ની વાત ગળે ઉતારવી કઠણ પડે છે. એક સમયમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્યયુક્ત સત્ છે; એવું સત્ તે
દ્રવ્યનું લક્ષણ છે. સર્વજ્ઞ વીતરાગની વાણીમાં એ આવ્યું કે આત્મા–પરમાણું વગેરે દરેક દ્રવ્યને એક સમયમાં
ત્રણ અંશો સદાય વર્તે છે. દરેક ક્ષણે નવી દશાની ઉત્પત્તિપૂર્વક પહેલાંની પર્યાયનો વ્યય અને વસ્તુ પોતાની
જાતને જાળવીને ધ્રુવ રહે છે. દેહ જડ છે, તેની કોઈ અવસ્થા કરવાનું સામર્થ્ય જીવમાં નથી.
જડ અને ચૈતન્ય દરેક પોતાની પર્યાય શક્તિથી પરિણમે છે, જીવ જડનું કરે એ માન્યતામાં જીવની
મોટી ભૂલ છે.
શ્રીમદ્રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે કે–‘ભગવાન આત્મા પોતાના સર્વગુણે સમ્પન્ન તો ખરો પણ તેની વર્તમાન
પર્યાયમાં અપલક્ષણનો પાર નથી.’ તેઓ તો જ્ઞાની હતા. વર્તમાન દશામાં પુણ્ય–પાપ, દાન, દયા વગેરેની
વૃત્તિ ઊઠે છે, તેનાથી જ્ઞાન ગોળો છૂટો પડી આત્મસાક્ષાત્કાર તો તેમને થયેલો. તેઓ કહે છે કે આત્મા તો
પૂર્ણ