જ્ઞાનાનંદઘન સ્વભાવ પડ્યો છે તેની રુચિ, અપેક્ષા અને પરભાવની સહજ ઉપેક્ષા થાય તેને સહજ
સ્વાભાવિક વૈરાગ્ય કહેવાય છે. અમે આત્મા છીએ, જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા સુખશક્તિનો ભંડાર છીએ, પુણ્ય–પાપની
વૃત્તિ ઊઠે તે વિરુદ્ધભાવ છે. જેને પુણ્ય–પાપ અને તેના સંયોગમાં ઠીક–અઠીક ભાસે છે તેને વૈરાગ્ય નથી.
વિષમતા છે.
પાપની લાગણીને એવો ચોંટ્યો છે–કે કોઈનું માને નહિ. આ કાળે તો પુણ્ય સારાં માનવાં જોઈએ. વ્યવહાર
પ્રથમ જોઈએ એમ રાગના પ્રેમમાં અંધ થયેલો ત્રિકાળી અરાગીસ્વભાવમાં રુચિ કરી શકતો નથી. ભાઈ!
ધીરો થા અનાદિની પરાશ્રયની દ્રષ્ટિ છે તે બદલાવી અંદર દેખ, ચિદાનંદ સ્વભાવ વિકારથી જૂદો જ છે.
અનાદિની આ ઊંધી પકડમાં હિત નથી. અપૂર્વ દ્રષ્ટિનો મહિમા લાવ, ધ્રુવસ્વભાવની દ્રષ્ટિ થતાં નિત્યાનંદના
સ્વાદ સહિત સહજ–સ્વાભાવિક વૈરાગ્ય થાય છે. ટીકાકાર મુનિ કહે છે કે અમે આવા સહજ વૈરાગ્યમાં વર્તીએ
છીએ, અમારો આત્મા આવો છે. આખા સંસારથી વિમુખ–ઉપેક્ષાવાન છીએ. તમે પણ આવી ઉપેક્ષા અને
આત્માની અપેક્ષાવડે સ્વ–સન્મુખ થાઓ.
ત્રિકાળી શુદ્ધ આત્માને જો તો અપૂર્વ આનંદ આવશે.
સમ્યગ્દર્શન છે તેની વાત છે, સમ્યગ્દર્શન થતાં પુણ્ય–પાપનો પ્રેમ ઉડી જાય છે. અતીન્દ્રિય આત્મા ઉપર દ્રષ્ટિ
પડે છે અને તેનો ફેલાવ થાય છે. અલ્પ રાગાદિ હોવા છતાં તેનો ફેલાવ નથી.
કહીએ.
અદ્ભુતવીર્ય અને અપાર સુખ–શાંતિથી ભરેલો એવો આ આત્મા છે. આવા સ્વદ્રવ્યને પકડવામાં કામ કરે તે
બુદ્ધિતીક્ષ્ણ છે. ધર્મીજીવને તીર્થયાત્રા, દેવશાસ્ત્રગુરુનો વિનય–ભક્તિ, દાનાદિના શુભભાવ આવે પણ તેને તે
ધર્મ કે ધર્મનું કારણ માનતો નથી–જે ભાવ જેમ છે તેમ તેને જાણવા તેમાં આત્માના જ્ઞાનની મર્યાદા છે. ઝીણા
મોતીને પકડવામાં સાણસો કામ ન આવે પણ સોનીની સમાણી કામ આવે, તેમ અતીન્દ્રિય આનંદમય
આત્માને પકડવામાં ઘણી ધીરજ સહિત તીક્ષ્ણ બુદ્ધિ જોઈએ.