: ૧૨ : આત્મધર્મ : એ.૨૧૩
૨૩૪ ના ભાવાર્થમાં જણાવ્યું છે કે :–
“જેઓ દ્રવ્યલિંગમાં મમત્વ વડે અંધ છે તેમને શુદ્ધાત્મ દ્રવ્યનો અનુભવ જ નથી, કારણ કે તેઓ
અહીં એમ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું કે–અજ્ઞાનીઓ એક કે બીજે પ્રકારે વ્યવહારને જ અર્થાત્
વ્યવહારનયના કથનને જ પરમાર્થ અર્થાત્ નિશ્ચયકથન માન્યા વગર રહી શકતા નથી. તેઓ પરદ્રવ્યને જ
આત્મદ્રવ્ય માને છે. તેઓ જીવદ્રવ્યનું–તત્ત્વનું અજીવ દ્રવ્યથી–તત્ત્વથી ભેદજ્ઞાન કરતા નથી તોપછી તેમને જીવ
અને આસ્રવનું સમયસાર ગા.–૬૯–૭૦ માં કહ્યા પ્રમાણેનું ભેદજ્ઞાન તો થાય જ નહીં તેનું કારણ એ છે કે
તેઓ આત્મા અને આસ્રવ એ બન્નેનો તફાવત અને ભેદ જાણતા નથી.
૨૦
પ્રવચનસાર ગા. ૧૯૦–૧૯૧
૭૧. શ્રી પ્રવચનસાર ગા. ૧૯૦ આ સંબંધમાં ઘણી સ્પષ્ટ છે. તેના મથાળામાં કહ્યું છે કે, અશુદ્ધનયથી
(વ્યવહારનયથી) અશુદ્ધ આત્માની પ્રાપ્તિ જ થાય છે. તે ગાથાની ટીકામાં વ્યવહારથી મોહિત જીવનું સ્વરૂપ
નીચેના શબ્દોમાં સમજાવ્યું છે:–
“જે આત્મા શુદ્ધ દ્રવ્યના નિરૂપણસ્વરૂપ નિશ્ચયનયથી નિરપેક્ષ રહીને અશુદ્ધદ્રવ્યના નિરૂપણસ્વરૂપ
વ્યવહારનયથી જેને મોહ ઉપજ્યો છે એવો વર્તતો થકો તે આત્મા ખરેખર શુદ્ધાત્મ પરિણતિરૂપ જે શ્રામણ્ય
નામનો માર્ગ તેને દૂરથી છોડીને અશુદ્ધાત્મ પરિણતિરૂપ ઉન્માર્ગનો જ આશ્રય કરે છે. આથી નક્કી થાય છે કે
અશુદ્ધનયથી અશુદ્ધ આત્માની પ્રાપ્ત જ થાય છે” ૧૯૦.
૭૨. શ્રી પ્રવચનસારની ગા. ૧૯૧ માં શુદ્ધનયથી શુદ્ધ આત્માની પ્રાપ્તિ જ થાય છે એમ નક્કી કરવા
ફરમાવ્યું છે. ત્યાં વ્યવહારનય સંબંધી જે સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે તે ઘણી સુંદર છે. ત્યાં કહ્યું કે–જ્ઞાનીઓ
વ્યવહારનયમાં અવિરોધપણે મધ્યસ્થ રહે એટલે કે વ્યવહારનયના અને તેના વિષયના તેઓ જ્ઞાતાદ્રષ્ટા
વ્યવહારે રહે છે પણ તે આશ્રય કરવા યોગ્ય છે એમ તેઓ માનતા નથી. ટૂંકામાં કહીએ તો જેમ શ્રી
સમયસારમાં જ્ઞાનીઓને વ્યવહારના જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા કહ્યા છે, પણ તેના કર્તા–ભોક્તા કે તેના સ્વામી કહ્યા નથી.
તે જ સિદ્ધાંત અહીં કહ્યો છે.
૭૩. તે ગાથાની ટીકા અગત્યની હોવાથી નીચે આપી છે –
“જે આત્મા, માત્ર પોતાના વિષયમાં પ્રવર્તતા અશુદ્ધ દ્રવ્યનિરૂપણાત્મક (અશુદ્ધ દ્રવ્યના નિરૂપણ
સ્વરૂપ૧ વ્યવહારનયમાં અવિરોધપણે મધ્યસ્થ રહીને. શુદ્ધદ્રવ્યના નિરૂપણસ્વરૂપ નિશ્ચયનયવડે મોહને ૨દૂર
કર્યો છે એવો વર્તતો થકો ‘હું પરનો નથી પર મારાં નથી’–એમ સ્વ–પરના પરસ્પર સ્વ–સ્વામીસંબંધને
ખંખેરી નાખીને ‘શુદ્ધજ્ઞાન જ એક હું છું’–એમ અનાત્માને છોડીને આત્માને જ આત્મપણે ગ્રહીને પરદ્રવ્યથી
વ્યાવૃત્ત (ભિન્ન) પણાને લીધે આત્મારૂપી જ એક અગ્રમાં ચિંતાને રોકે છે. તે એકાગ્ર ચિંતાનિરોધક (–એક
વિષયમાં વિચારને રોકનારો આત્મા) તે એકાગ્ર–ચિંતાનિરોધના સમયે ખરેખર શુદ્ધાત્મા હોય છે. આથી
નક્કી થાય છે કે શુદ્ધનયથી જ શુદ્ધ આત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે.” ૧૯૧.
૧. વ્યવહારનયનું કથન જ્યાં જ્યાં હોય ત્યાં “એમ નથી પણ નિમિત્તાદિની અપેક્ષાએ આ ઉપચાર કર્યો છે”–એમ
જાણવું જે વ્યવહારનયનું અવિરોધપણું છે મધ્યસ્થ રહેવું એટલે માત્ર તેના જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા રહેવું–સ્વાધીન થવું.
૨. નિશ્ચયનયવડે મોહને દૂર કરાય છે–વ્યવહારનયવડે નહીં. જે તેમ ન માને તેને (પ્રવચનસાર ગા. ૧૯૦ માં કહ્યા
મુજબ) વ્યવહારનયથી મોહ ઉપજ્યો છે, એમ સમજવું.