આ નિશ્ચય અને વ્યવહારના આલ બનવડે વ્યાખ્યાન કરવાની વિશેષતા છે. એથી વસ્તુસ્વરૂપ બે પ્રકારનું
થઈ જાય છે એમ નથી.
નક્ષત્રલોકને એક કરવાની છે. એ પણ અમે જાણ્યું છે પણ એનાથી પ્રત્યેક કાર્ય પોતપોતાના ઉપાદાન
અનુસાર સ્વકાળને પ્રાપ્ત થવાની જ થાય છે એ સિદ્ધાંતનો વ્યાઘાત કયાં થાય છે. અને આ સિદ્ધાંતને સ્વીકારી
લેવાથી ઉપદેશાદિની વ્યર્થતા પણ ક્યાં પ્રમાણિત થાય છે? સર્વ કાર્ય–કારણ પદ્ધતિથી પોતપોતાના કાળમાં
થતાં રહે છે અને થતા રહેશે.
પરિપાકનો સ્વકાળ આવવાથી ભગવાનનો ઉપદેશ સ્વીકારીને જેઓએ પુરુષાર્થ કર્યો તે જ કે અન્ય સર્વ
પ્રાણી?
વિચાર કરો. જો નિમિત્તોમાં પદાર્થોની કાર્ય નિષ્પાદનક્ષમ (કાર્યને સારી રીતે પૂર્ણ કરવા સામર્થ્યરૂપ)
યોગ્યતાનો સ્વકાળ આવ્યા વિના એકલા જ અનિયત સમયમાં કાર્યને ઉત્પન્ન કરવાનું સામર્થ્ય હોય તો
ભવ્ય–અભવ્યનો વિભાગ સમાપ્ત થઈ, સંસારનો અંત કયારનો થઈ ગયો હોત.
સમયે ઊગવા–આથમવા આદિ ઉદાહરણોને ઉપસ્થિત કરીને કે શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલા કેટલાક ભવિષ્યના કથન
સમ્બન્ધી ઘટનાઓને ઉપસ્થિત કરીને એકાન્ત નિયતિનું સમર્થન કરવા માગે છે તેઓની તે વિચારધારા
કાર્યકારણ પરમ્પરા અનુસાર તર્કમાર્ગનું અનુસરણ નથી કરતી, તેથી તે ઉદાહરણ પોતાનામાં બરાબર હોવા
છતાં પણ આત્મપુરુષાર્થને જાગૃત કરવામાં સમર્થ થઈ શકતા નથી, પંડિત પ્રવર બનારસીદાસજીના જીવનમાં
એવો એક પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયો હતો. તેઓ તેનું ચિત્રણ (ચિતાર) કરતા થકા સ્વયં પોતાના કથાનકમાં કહે
છે કે– “કરણીકા રસ જાન્યો નહિ નહિ જાન્યો આતમ સ્વાદ; ભઈ બનારસિકી દશા જથા ઊંટ કૌ પાદ.” પણ
એટલા માત્રથી બીજા વિચારવામાં મનુષ્ય જો પોતાના પક્ષનું સમર્થન કરવા માગે તો તેનું એમ કરવું કોઈ
પણ હાલતમાં ઉચિત કહી શકાતું નથી, કેમકે તેમની વિચારધારા કાર્યોત્પત્તિ સમયે નિમિત્તનું શું સ્થાન છે તે
નિર્ણય કરવાની ન હોવાથી ઉપાદાનને ઉપાદાનકારણ ન રહેવા દેવાની છે. માલૂમ નથી કે તેઓ ઉપાદાન અને
નિમિત્તનું કયું લક્ષણ કરી આ વિચારધારાને પ્રસ્તુત (–પ્રાપ્ત; નિષ્પન્ન) કરી રહ્યા છે. તેઓ પોતાના
સમર્થનમાં કર્મસાહિત્ય અને દર્શન ન્યાય સાહિત્યના અનેક ગ્રન્થોનાં નામ લેવાનું પણ ચૂકતા નથી, પરંતુ
તેઓ એકવાર આ ગ્રંથોના આધારે એ તો નક્કી કરે કે એમાં ઉપાદાન કારણ અને નિમિત્ત કારણનાં એ
લક્ષણ કરવામાં આવ્યાં છે. પછી એ લક્ષણોની સર્વત્ર વ્યાપ્તિ બેસાડતાં તત્ત્વનો નિર્ણય કરે. અમને વિશ્વાસ છે
કે તેઓ જો આ પ્રક્રિયા (શૈલી) નો સ્વીકાર કરી લે તો તત્ત્વ નિર્ણય થવામાં વિલંબ થાય નહીં.