પ્ર. જેઠ : ૨૪૮૭ : પ :
(ચ તસ્મિત્ એવ નિરંતર વિહરતી=) શુદ્ધચિદ્રૂપમાં એકાગ્ર થઈ અખંડધારાપ્રવાહરૂપ પ્રવર્તે છે.
(દ્રવ્યાંતરાણિ અસ્પૃશન્) જેટલા કોઈ કર્મના ઉદયથી નાના પ્રકારની અશુદ્ધ પરિણતિ છે તે સર્વથા છોડતો
થકો. (યઃદૃજ્ઞપ્તિ વૃત્યાત્મક:–) દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર સર્વસ્વ જેને એ પ્રમાણે છે. (મોક્ષપથ:–) તેને શુદ્ધસ્વરૂપે
પરિણમતાં સકલ કર્મ ક્ષય થાય છે; (એક=) સમસ્ત વિકલ્પથી રહિત છે (નિયતં=) દ્રવ્યાર્થિક દ્રષ્ટિએ જોતાં
જેવો છે તેવો છે, તેમાં હીન રૂપ નથી. અધિક નથી.
૩પ. અહીં ‘અન્ય દ્રવ્યોને નહીં સ્પર્શતો’ એ પદનો અર્થ તમામ પ્રકારની અશુદ્ધ પરિણતિને છોડતો
એમ કર્યો છે તે બતાવે છે કે–પરપદાર્થોને તેમજ તમામ પ્રકારની અશુદ્ધ પરિણતિને ‘દ્રવ્યાંતર’ કહ્યાં છે. તેથી
સિદ્ધ થયું કે–વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ અશુદ્ધ પરિણતિરૂપ દ્રવ્યાંતર છે, તેનાથી મોક્ષ થતો નથી; માટે તે છોડવા
યોગ્ય છે; તે કરતાં કરતાં મોક્ષમાર્ગ કે મોક્ષ થાય એ શ્રદ્ધા અસત્ય હોવાથી છોડવા જેવી છે.
૩૬. શ્રી યોગસારની ગાથા ૨૯નો સાર એવો છે કે–મૂઢ લોક વ્યવહારવ્રત, સંયમ તથા ૨૮
મૂળગુણોને મોક્ષમાર્ગ કહે છે પરંતુ એ સર્વ જરાપણ મોક્ષમાર્ગ નથી. શુદ્ધ–પવિત્ર અને ઉત્ક્ૃષ્ટ આત્માનો
અનુભવ જ મોક્ષમાર્ગ છે.
૩૭. આ વિષય શ્રી સમયસાર ગા. ૪૧૨ ની ટીકામાં નીચેના શબ્દોમાં સમજાવ્યો છે:–
“×× તથા સમસ્ત કર્મચેતના અને કર્મફળ ચેતનાના ત્યાગવડે શુદ્ધજ્ઞાનચેતનામય થઈને દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રનેજ ચેત–અનુભવ; તથા દ્રવ્યના સ્વભાવના વિશે (પોતાને) જે ક્ષણે ક્ષણે પરિણામો ઉપજે છે તે–
પણાવડે (અર્થાત્ પરિણામીપણા વડે) તન્મય પરિણામવાળો (દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમય પરિણામવાળો)
થઈને દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં જ વિહર, તથા જ્ઞાનરૂપ એકને જ અચલપણે અવલંબતો થકી, જેઓ જ્ઞેયરૂપ
હોવાથી ઉપાધિસ્વરૂપ છે એવાં સર્વ તરફથી ફેલાતાં સમસ્ત પરદ્રવ્યોમાં જરાપણ ન વિહર.”
૩૮. આ ટીકામાં ‘ધ્યા’ , ‘ચેત–અનુભવ’–દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં જ વિહર,’ ‘સર્વતરફથી ફેલાતાં
સમસ્ત પરદ્રવ્યોમાં જરાપણ ન વિહર’–એમ ચારે બોલો આજ્ઞાવાચક (Imperative) છે. એનો અર્થ
એવો થયો કે ધર્મી જીવોએ આ એક જ મોક્ષમાર્ગ માનવો એમ ભગવાન શ્રી કુન્દકુન્દાચાર્ય અને શ્રી
અમૃતચંદ્ર આચાર્યની આજ્ઞા છે.
૩૯. આ ટીકા ઉપરથી વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ કેવો છે તે સમજાય છે. તે નીચે પ્રમાણે છે.
(૧) વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ કર્મચેતના છે અને તે ત્યાગવા યોગ્ય છે. તેનાવડે આત્માનો અનુભવ થઈ
(૨) વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ સ્વદ્રવ્યના સ્વભાવના વશે નથી થતો પણ પરદ્રવ્યના સ્વભાવના વશે થાય
(૩) વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ–(નિજ) તન્મય–પરિણામવાળો નથી પણ તન્મયપરિણામથી વિરુદ્ધ છે.
(૪) વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ જ્ઞાનરૂપને એકને જ અવલંબતો નથી પણ પરદ્રવ્યને અવલંબે થાય છે.
(પ) વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ ઉપાધિસ્વરૂપ છે, નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ સમાધિ સ્વરૂપ છે. તેથી બન્ને પરસ્પર
૪૦. શ્રી સમયસાર ગાથા ૪૧૦ માં મુનિનાં અને ગૃહસ્થનાં લિંગો એ મોક્ષમાર્ગ નથી (એમ
જણાવી) દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને જિનદેવો મોક્ષમાર્ગ કહે છે, એમ કહ્યું છે. આ ઉપરથી નક્કી થાય છે કે શ્રી
સમયસારમાં પણ ઠેક–ઠેકાણે એક જ મોક્ષમાર્ગ છે અને બે કે ત્રણ મોક્ષમાર્ગ નથી, એવી શ્રદ્ધા કરાવી છે.