અષાડ : ૨૪૮૭ : ૧૩ :
ષણ જોડવામાં આવતું નથી તો એ જ ઉદાહરણ અનુપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહારનયનું થઈ જાય છે. અને જો એને
બીજાના સંબંધથી વિશેષણ સહિત કરવામાં આવે તો તે ઉપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહારનયનું ઉદાહરણ બની જાય છે.
૯૧. એ જ તથ્ય ધ્યાનમાં રાખીને પંચાધ્યાયીમાં અનુપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહારનયનો વિચાર કરતાં
બતાવ્યું છે :–
स्यादादिमो यथान्तर्लीना या शक्तिरस्ति यस्य सतः ।
तत्तत्सामान्यतया निरुप्यते चेद् विशेषनिरपेक्षम् ।। १–५३५।।
इदमत्रोदाहरणं ज्ञानं णीवोपजीवि जीवगुणः ।
झेयालम्बन काले न तथा ज्ञेयोपजीवि स्यात् ।। १–५३६।।
घटसद्भावे हि यथा घटनिरपेक्षं चिदेव जीवगुणः ।
अस्ति घटाभावेऽपि च घटनिरपेक्षं चिदेव जीवगुणः ।। १–५३७।।
અર્થ: જે પદાર્થની જે આત્મભૂત શક્તિ છે તેને જે નય અવાન્તર ભેદ કર્યા વિના સામાન્યરૂપે તે જ
પદાર્થને બતાવે તે અનુપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહારનય છે.
૧–પ૩પ. આ વિષયમાં આ ઉદાહરણ છે કે જેવી રીતે જીવનો જ્ઞાનગુણ જીવોપજીવી હોય છે તેવી રીતે
તે જ્ઞેયને વિષય કરતી વખતે જ્ઞેયોપજીવી હોતો નથી.
૧–પ૩૬. જેમ ઘડાના સદ્ભાવમાં જીવનો જ્ઞાનગુણ ઘડાની અપેક્ષા રાખ્યા વિના ચૈતન્યમાત્ર જ છે.
તેમજ ઘડાના અભાવમાં પણ જીવનો જ્ઞાનગુણ ઘડાની અપેક્ષા કર્યા વિના ચૈતન્યમાત્ર જ છે, ૧–પ૩૭.
૯ર. તાત્પર્ય એ છે કે જીવદ્રવ્ય એક અખંડ પદાર્થ છે. તેમાં કોઈ એક સ્વભાવભૂત ગુણ વડે ભેદ કરીને વિષય
કરવો તે અનુપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહારનય છે. ઉપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહારનયનો નિર્દેશ કરતાં ત્યાં બતાવ્યું છે:–
उपचरितः सद्भूतो व्यवहारः स्यान्नयो यथा नाम ।
अविरुद्धं हेतुवशात्परतोऽप्युपचर्यते यतः स्वगुणः ।। १–५४०।।
अर्थ विकल्पो ज्ञानं प्रमाणमिति लक्ष्यतेऽधुनापि यथा ।
अर्थः स्वपरनिकायो भवति विकल्पस्तु चित्तदाकारम् ।। १–५४१।।
असदपि लक्षणमेतत्सन्मात्रत्वे सुनिर्विकल्पत्वात्
तदपि न विनालम्बान्निर्विध्यं शभ्यते ब्रक्तुम् ।। १–५४२।।
तस्मादनन्यशरणं सदपि ज्ञानं स्वरूपसिद्धत्वात् ।
उपचरितं हेतुवशात् तदिह ज्ञानं तदन्यद्वारणमिव ।। १–५४३।।
અર્થ: કારણ કે હેતુવશ સ્વગુણનો પરરૂપે અવિરોધપૂર્વક ઉપચાર કરવો એ ઉપચરિતસદ્ભૂત
વ્યવહારનય છે. ૧–પ૪૦
જેમ અર્થ વિકલ્પાત્મક જ્ઞાન પ્રમાણ છે એ પ્રમાણનું લક્ષણ છે તે–આ ઉપચરિતસદ્ભૂતવ્યવહારનયનું
ઉદાહરણ છે. અહીં સ્વ–પર સમુદાયનું નામ અર્થ છે અને જ્ઞાનનું તદાકાર થવું એનું નામ વિકલ્પ છે. ૧–પ૪૧.
સત્ સામાન્ય નિર્વિકલ્પ હોવાને લીધે એની અપેક્ષાએ જો કે આ લક્ષણ અસત્ છે તોપણ આલંબન વિના
વિષયરહિત જ્ઞાનનું કથન કરવું શક્ય નથી ૧–પ૪ર તેથી જ્ઞાન સ્વરૂપસિદ્ધ હોવાથી અન્યની અપેક્ષા વિના જ
સત્રૂપ છે તોપણ હેતુ વશે તે જ્ઞાનને અન્ય શરણની જેમ ઉપચરિત કરવામાં આવે છે. ૧–પ૪૩
૯૩. તાત્પર્ય એ છે કે એક અખંડ પદાર્થમાં અસાધારણ ગુણવડે ભેદ કરીને તેને પરના આલંબનથી.
વિશેષણ સહિત કરવું એ ઉપચરિત સદ્ભૂતવ્યવહારનયનું ઉદાહરણ છે. અહીં પંચાધ્યાયીમાં મતિજ્ઞાન આદિ જીવ છે
એને ઉપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહારનયનું ઉદાહરણ બતાવ્યું નથી તે તેનું કારણ છે. વાત એમ છે કે જેટલા કોઈ
વિભાવભાવ છે તે બધાને અધ્યાત્મશાસ્ત્રમાં પરભાવ કહ્યા છે. કારણ કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ એવા જ ત્રિકાળી
જ્ઞાયકસ્વભાવનો આશ્રય કરે છે કે જેમાં એનો લેશ માત્ર પણ સદ્ભાવ નથી. હવે જો આ દ્રષ્ટિથી, જે स्वात्मा
[स्वसमय] છે તેમાં વ્યવહારનયનો આશ્રય કરી અસાધારણ ગુણનો આરોપ કરવામાં આવે છે અર્થાત્ ભેદ કથન
કરવામાં આવે છે તો તે સ્વભાવભૂત અસાધારણ સામાન્ય ગુણના રૂપમાં જ બની શકે છે, બીજા રૂપે નહિ. તેથી તો