: ૧૪ : આત્મધર્મ : ૨૧૩
પંચાધ્યાયીમાં અનુપચરિતસદ્ભૂતવ્યવહારનયનું લક્ષણ આપતાં એમ કહ્યું છે કે જે નય જે પદાર્થની જે
આત્મભૂત શક્તિ છે તેને અવાન્તર ભેદ કર્યા વિના સામાન્યરૂપે તે જ પદાર્થની બતાવે છે તે અનુપચરિત
સદ્ભૂતવ્યવહારનય છે. તથા વ્યવહારનયથી એકવાર સ્વાત્મામાં જ્ઞાન સામાન્યની અપેક્ષાએ ભેદ વિવક્ષિત
કર્યા છતાં તેને જાણવારૂપ ધર્મની અપેક્ષાએ સ્વ–પર વિકલ્પરૂપ સ્વીકારવો પડે છે. કારણ કે જ્ઞાનમાં આ
ધર્મનો સ્વની પેઠે પરના સંબંધથી આરોપ કરવામાં આવે છે. તેથી એને સ્વીકારનાર નયને ઉપચરિત સદ્ભૂત
વ્યવહારનય કહ્યો છે. આ રીતે પંચાધ્યાયમાં આ બન્ને નયોનાં લક્ષણો કઈ દ્રષ્ટિથી કર્યા છે એ સ્પષ્ટ થઈ જાય
છે પરંતુ બીજે (અનગાર ધર્મામૃત્ત અને આલાપ પદ્ધતિ વગેરેમાં) સાધક આત્માના સ્વાત્મા અને પરાત્મા
એવા ભેદ કહ્યા વિના આ નયોનાં લક્ષણ અને ઉદાહરણ આપવામાં આવ્યાં છે. તેથી ત્યાં એનાં લક્ષણ
આદિનો વિચાર બીજી રીતે કરવામાં આવ્યો છે.
૯૪. તાત્પર્ય એ છે કે જ્યાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિની શ્રદ્ધાના વિષયની વિવક્ષા હોય ત્યાં પંચાધ્યાયીના કથન પ્રમાણે
વ્યવહારના ભેદ કરવામાં આવે છે અને જ્યાં લોકવ્યવહારમૂલક જ્ઞાનના વિષયની વિવક્ષા હોય ત્યાં બીજા
(આલાપપદ્ધતિ અને અનગારધર્મામૃત આદિ) શાસ્ત્રોનાં કથન પ્રમાણે વ્યવહારનયના ભેદ કરવામાં આવે છે.
અહીં આટલું વિશેષ એ સમજવું જોઈએ કે પંચાધ્યાયીકારે આ મીમાંસા પોતાની બુદ્ધિથી જ કરી છે એમ નથી.
પરંતુ તેમણે એ બધું સમય પ્રાભૃતમાં બતાવેલા સ્વસમય અને પરસમયના સ્વરૂપને ધ્યાનમાં રાખીને જ લખ્યું
છે. એમના આમ કહેવાની પાછળ જે હેતુ અને પ્રયોજન છે એનો નિર્દેશ તેમણે પોતે કર્યો જ છે.
૯પ. આ વ્યવહારનયનો એક વિચાર છે. એ સિવાય તેની મીમાંસા એક જુદી રીતે કરવામાં આવી છે.
આગળ એનું જ સ્પષ્ટીકરણ કરીએ છીએ. વાત એમ છે કે સંસાર અવસ્થામાં જીવના જે રાગાદિ વિભાવભાવ
હોય છે તે ફક્ત જીવમાં પ્રાપ્ત થતા નથી પણ જ્યારે આ જીવ કર્મોથી બદ્ધ રહે છે ત્યારે જ એની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આ ભાવ જીવમાં જ થાય છે અને જીવ જ એનું ઉપાદાન છે એમાં શંકા નથી. પણ એ થાય છે પુદ્ગલકર્મરૂપ
નિમિત્તોના સદ્ભાવમાં જ, તેથી એના નૈમિત્તિક હોવાથી મૂર્ત હોવા છતાં પણ એને જીવના કહેવા એ પણ
એક વ્યવહાર છે. આ જ તથ્ય ધ્યાનમાં રાખીને આચાર્ય અમૃતચંદ્રે સમયપ્રાભૃત ગાથા ૨૭૨ ની ટીકામાં
વ્યવહારનયનું આ લક્ષણ આપ્યું છે. :–
पराश्रितो व्यवहारनयः।
અર્થ:– જે પરના આશ્રયથી થાય છે અર્થાત્ અન્ય વસ્તુના ગુણધર્મને અન્યના સ્વીકારે છે તે
વ્યવહારનય છે.
૯૬. અહીં આચાર્ય કુન્દકુન્દનો અભિપ્રાય, પરના આશ્રયે આ જીવને જે અધ્યવસાન ભાવ થાય છે
તેને છોડાવવાનો છે. તે જ પ્રસંગે આચાર્ય અમૃતચન્દ્રે વ્યવહારનું આ લક્ષણ આપ્યું છે.
૯૭. આ વ્યવહાર અસદ્ભૂત છે કેમ કે જેટલા કોઈ નૈમિત્તિક ભાવ થાય છે તે મૂર્ત હોવાથી જીવના
સ્વભાવમાં ઉપલબ્ધ થતા નથી. છતાં પણ તે આ નય વડે જીવના સ્વીકારવામાં આવે છે, તેથી આ દ્રષ્ટિને
સ્વીકાર કરનાર નય અસદ્ભૂત વ્યવહારનય કહેવાય છે. આ જ સત્ય ધ્યાનમાં રાખીને પંચાધ્યાયીમાં આ
નયનું આ લક્ષણ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે.
अपि चासद्भूतादिव्यवहारान्तो नयश्च भवति यथा ।
अन्य द्रव्यस्य गुणाः संजायन्ते बलादन्यत्र ।। १–५२९।।
અર્થ: અન્ય દ્રવ્યના ગુણોનું બળપૂર્વક (ઉપચાર સામર્થ્યથી) અન્ય દ્રવ્યમાં સંયોજન કરવું એ
અસદ્ભૂત વ્યવહારનય છે.
આ નયનું ઉદાહરણ આપતાં પંચાધ્યાયીમાં કહ્યું છે :–
स यथा वर्णादिमतो मूर्तद्रव्यस्य कर्म किल मूर्तम् ।
तत्संयोगत्वादिह मूर्ताः क्रोधादयोऽपि जीवभवाः ।। १–५३०।।