અષાડ : ૨૪૮૭ : ૧પ :
અર્થ: જેમ કર્મ વર્ણાદિવાળા મૂર્તદ્રવ્યનો એક ભેદ છે તેથી તે નિયમથી મૂર્ત છે. તેના સંયોગથી
ક્રોધાદિક પણ મૂર્ત છે. છતાં તેને જીવમાં થયેલા કહેવા એ અસદ્ભૂત વ્યવહારનય છે. ૧–પ૩૦
૯૮. અહીં એ પ્રશ્ન થાય છે કે એવો નિયમ છે કે એક દ્રવ્યના ગુણધર્મ અન્ય દ્રવ્યમાં સંક્રમણ પામતા
નથી (બદલાઈને ભળી જતા નથી.) એવી અવસ્થામાં અહીં જીવના રાગાદિ ભાવોને મૂર્ત કેમ કહ્યા છે? કેમ
કે મૂર્ત એ પુદ્ગલોનો ધર્મ છે. તે પુદ્ગલોને છોડીને જીવમાં ત્રણકાળમાં સંક્રમણ પામી શકતો નથી અને જ્યારે
તે જીવમાં સંક્રમણ પામી શકતો નથી ત્યારે જે ક્રોધાદિ ભાવોનું ઉપાદાન કારણ જીવ છે તેમાં તે ત્રણકાળમાં
પ્રાપ્ત થઈ શકતો નથી. જો તે ભાવોના નૈમિત્તિક હોવા માત્રથી તેનામાં મૂર્ત ધર્મની ઉપલબ્ધિ થાય છે તો
અજ્ઞાનદશામાં પણ ક્રોધાદિભાવોનો કર્તા જીવ ન હોતાં પુદ્ગલ થઈ જશે અને આ રીતે આ ભાવોનું કર્તૃત્વ
પુદ્ગલમાં ઘટવાથી પુદ્ગલ જ તે ભાવોનું ઉપાદાન ઠરશે કે જે યોગ્ય નથી. માટે રાગાદિ ભાવોને મૂર્ત માનીને
અસદ્ભૂત વ્યવહારનયનું જે લક્ષણ આપવામાં આવે છે તે ન આપવું જોઈએ. આ એક પ્રશ્ન છે. સમાધાન એ
છે કે અહીં જીવની રાગાદિરૂપ અવસ્થાથી ત્રિકાળી જ્ઞાયકસ્વભાવી જીવને ભિન્ન કરવો છે. તેથી બધા વૈભાવિક
ભાવોથી વ્યાપ્તિ પુદ્ગલ કર્મોની સાથે ઘટિત થઈ શકવાને કારણે તેને અધ્યાત્મશાસ્ત્રમાં પૌદ્ગલિક કહેવામાં
આવ્યા છે. અને આ રીતે તે પૌદ્ગલિક છે એમ નક્કી થતાં તેને મૂર્ત્ત માનવામાં પણ કોઈ બાધા આવતી નથી
કેમકે મૂર્ત કહો કે પૌદ્ગલિક (કહો) એક જ અર્થ છે. આ ભાવો પૌદ્ગલિક છે. એનો નિર્દેશ સ્વયં આચાર્ય
કુન્દકુન્દે સમય પ્રાભૃત ગાથા પ૦ થી પપ સુધી કર્યો છે. તેઓ ગાથા પપમાં ઉપસંહાર કરતાં કહે છે –
णेव य जीवट्ठाणा ण गुणट्ठाणा य अत्थि जीवस्स ।
जेण दु एदे सव्वे पुग्गलदव्वस्य परिणामा ।। ५५।।
અર્થ: જીવને જીવસ્થાન નથી અને ગુણસ્થાને ય નથી કારણ કે એ બધા પુદ્ગલદ્રવ્યના પરિણામો છે. પપ
એની ટીકા કરતાં આચાર્ય અમૃતચન્દ્ર કહે છે –
तानि सर्वाण्यपि न सन्ति जीवस्य, पुद्गलद्रव्य परिणाममयत्वे सत्यनुभूतेर्भिन्नत्वात्।। ५५।।
આ જે જીવસ્થાન અને ગુણસ્થાન આદિ ભાવ છે તે બધા જીવના નથી, કેમકે તે બધા પુદ્ગલ દ્રવ્યના
પરિણામમય હોવાથી આત્માનુભૂતિથી ભિન્ન છે. પપ
૯૯. અહીં પરભાવોની જેમ રાગાદિ વિભાવરૂપ ભાવોથી ત્રિકાળી જ્ઞાયકભાવનું ભેદજ્ઞાન કરાવવાનું
મુખ્ય પ્રયોજન છે. પણ એ પ્રયોજનથી સિદ્ધિ ત્રિકાળી ધ્રુવસ્વભાવરૂપ જ્ઞાયક ભાવમાં તેનું તાદાત્મ્ય
માનવાથી થઈ શકતી નથી, કેમકે ત્રિકાળી ધ્રુવસ્વભાવમાં તેનું અસ્તિત્વ જ પ્રાપ્ત થતું નથી. જો ત્રિકાળી
ધ્રુવસ્વભાવમાં પણ તેનું અસ્તિત્વ માનવામાં આવે તો તેમાંથી જ્ઞાનની જેમ તેનો કદી પણ અભાવ થઈ
શકે નહિ. માટે જ એ જેના સદ્ભાવમાં હોય છે તેના જ પરિણામ છે એમ અહીં કહેવામાં આવ્યું છે. એ
ઉક્ત કથનનું તાત્પર્ય સમજવું જોઈએ. એ જ ભાવને પુષ્ટ કરવાના અભિપ્રાયથી સમયપ્રાભૃતમાં
આચાર્ય કુન્દકુન્દ કહે છે–
ए ए हि य संबंधो जहेव खीरोदयं मुणेदव्वो ।
ण य हुंति तस्स ताणि दु उवओग गुणाधिगो जम्हा ।। ५७।।
અર્થ:–આ વર્ણથી માંડીને ગુણસ્થાન સુધીના ભાવોની સાથે જીવનો સંબંધ દૂધ અને પાણીના
સંયોગસંબંધ જેવો જાણવો જોઈએ. તેથી તે ભાવ જીવના નથી કેમ કે તે ઉપયોગગુણ વડે તેનાથી પૃથક્ છે. પ૭.
૧૦૦. અહીં આચાર્ય મહારાજે પરસ્પર મિશ્રિત દૂધ અને પાણીનું દ્રષ્ટાન્ત આપીને એ બતાવ્યું છે કે
જેવી રીતે મળેલા દૂધ અને પાણીમાં સંયોગસંબંધ હોય છે, અગ્નિ અને ઉષ્ણ ગુણની જેમ તાદાત્મ્ય સંબંધ
હોતો નથી તેવી જ રીતે વર્ણથી માંડીને આ ગુણસ્થાન