શ્રાવણ : ૨૪૮૭ : ૯ :
નિશ્ચય – વ્યવહાર મીમાંસા
(જૈન તત્ત્વ મીમાંસા અ. ૯ ચાલુ)
(મૂળ પુસ્તક પૃ. ર૩૮ થી અનુવાદ ચાલુ)
૧૦પ. સદ્ભૂત વ્યવહારનયથી જેમ આ અસદ્ભૂત વ્યવહારનય પણ બે પ્રકારનો છે. અનુપચરિત
અસદ્ભૂત વ્યવહારનય અને ઉપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનય. અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનયનું લક્ષણ
આપતાં પંચાધ્યાયીમાં કહ્યું છે–
अपि वासद्भूतो योऽनुपचरिताख्यो नयः स भवति यथा ।
क्रोधाद्या जीवस्य हि विवक्षिताश्चेदबुद्धिभवाः ।। १–५४६।।
અર્થ:– જે બુદ્ધિમાં ન પકડાય તેવા (અવ્યક્ત) ક્રોધાદિ ભાવ થાય છે એને જીવના સ્વીકારનાર નય
અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનય છે. ૧–પ૪૬.
મૂર્ત ક્રોધાદિને જીવના કહેવા એ અસદ્ભૂત વ્યવહારનય છે એ તો અમે પહેલાં જ બતાવી દીધું છે.
તેમાં પણ જે નય અન્ય વિશેષણથી રહિત થઈને જ તેમને જીવના સ્વીકારે છે, તેમાં વિશેષણ વડે અન્ય
ઉપચારને સ્થાન મળતું નથી. માટે અબુદ્ધિપૂર્વક ક્રોધાદિક સૂક્ષ્મ હોવાથી તે સમયનો જ્ઞાનોપયોગ તેમને જાણી
શકતો નથી તેથી તેને અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનય કહેવામાં આવેલ છે એ ઉક્ત કથનનું તાત્પર્ય છે.
૧૦૬. ઉક્ત કથનને ધ્યાનમાં રાખીને ઉપચરિતઅસદ્ભૂત વ્યવહારનયનું લક્ષણ પંચાધ્યાયીમાં આ
રીતે પ્રાપ્ત થાય છે.
उपचरितोऽसद्भूतो व्यवहारख्यो नयः स भवति यथा ।
क्रोधाद्याः औदयिकाश्चितश्वेद् बुद्धिजा विवक्ष्याः स्युः ।। १–५४९।।
बीजं विभावभावाः स्वपरोभयहेतवस्तथा नियमात् ।
सत्यपि शक्ति विशेषे न परनिमित्ताद्विना भवन्ति यतः ।। १–५५०।।
અર્થ:– જ્યારે જીવના ક્રોધાદિ ઔદયિક ભાવ બુદ્ધિ ગોચર થઈને વિવક્ષિત થાય છે ત્યારે તે રૂપે તેને
સ્વીકારનાર ઉપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનય હોય છે. ૧–પ૪૯. આ નયની પ્રવૃત્તિમાં આ કારણ છે કે જેટલા
વિભાવભાવ હોય છે તે નિયમથી સ્વ અને પરહેતુક હોય છે કેમકે દ્રવ્યમાં વિભાવરૂપે પરિણમન કરવાની
શક્તિ વિશેષ હોવા વિશેષ પણ તેઓ પર નિમિત્ત વિના થતા નથી. ૧–પપ૦.
૧૦૭. મૂળમાં બુદ્ધિજન્ય ક્રોધાદિને ઉપચરિતઅસદ્ભૂતવ્યવહારનયનું ઉદાહરણ કહ્યું છે તેથી અહીં
એમ સમજવું જોઈએ કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિના ઉપયોગમાં જ્ઞાન અને બુદ્ધિપૂર્વક ક્રોધાદિ એ બન્ને અલગ અલગ જણાય
છે તોપણ તે ક્રોધાદિને જ્ઞાનના કહેવા એ ઉપચાર છે. એ જ ઉપચારને ધ્યાનમાં રાખીને ઉક્ત ઉદાહરણને
ઉપચરિત અસદ્ભૂતવ્યવહારનયનો વિષય માન્યો છે.